F. Q. Vahidov, T. B. Ağayev

80 
 
əhatəsi hüdudları ilə bir növ məhdudlaşır. Ona görə  də çox zaman insan alternativ standartların mövcudluğu 
imkanını ağlına belə gətirmir. 
Nəzərə almaq lazımdır ki, əhalinin əksər hissəsi adətən yaşadığı cəmiyyətin normalarına riayət edir, çünki 
bilir ki, əks halda onu cəza gözləyir.  Ətrafdakılar qaydaları pozan adamlara rəğbət göstərmir, bəzən çox kəskin, 
hətta düşməncəsinə yanaşırlar. Normalardan çıxma hallarının nəticələri həbs, hətta ölüm ola bilər. Normalara riayət 
olunması isə bəyənilir, populyarlıq, nüfuz və s. kəsb edir. Elmi ədəbiyyatda birinci halı nonkorformizm, ikinci hah 
isə konformizm adlandırırlar. Bu halda qeyd olunur ki, insanlar nonkorformizmin xeyirsizliyini və konformizmin 
üstünlüklərini olduqca tez dərk edirlər. 
Bəs sosial nəzarət cəmiyyətdə hansı funksiyaları yerinə yetirir? 
[197 - 198]
 
Bəzi mənbələrdə sosial nəzarətin sabitləşdirici və məqsədli funksiyalarından bəhs edilir. Zənnimizcə, ikinci 
funksiya dəqiq ifadə olunmamışdır. Əslində məqsədlilik sosial nəzarətin bütün təzahürlərinə, növlərinə xas olmaqla 
onun istiqamətini səciyyələndirir. Bundan əlavə, məqsədlilik sabitləşdirici funksiyanın məzmununu da əhəmiyyətli 
dərəcədə ifadə edir. 
Bəzi mənbələrdə isə sosial nəzarətin mühafizəedici və sabitləşdirici funksiyaları göstərilir. Zənnimizcə, 
məsələnin belə qoyuluşu daha məntiqlidir. Ona görə də bu funksiyaları bir qədər müfəssəl nəzərdən keçirək. 
Sosial nəzarətin mühafızəedici funksiyası  məlum sistemin tarixən  şərtlənmiş sosial-iqtisadi, sosial-siyasi, 
sosial-hüquqi xarakteristikalarından, onun tarixi inkişaf prosesində yerindən asılıdır. Sosial nəzarətin sabitləşdirici 
funksiyası isə hökmran sosial münasibətlərin, sosial strukturların (qrup, sinif, dövlət) təkrar istehsalında təzahür 
edir. 
Sosial nəzarətin hər iki funksiyası bir-biri ilə sıx bağlıdır, bir-birini qarşılıqlı surətdə tamamlayır. Bu əlaqəni 
aydın təsəvvür etmək üçün belə bir sadə misala müraciət edək. Cəmiyyətdə sosial nəzarət sistemi vətəndaşların 
hüquqlarının reallaşmasını təmin edirsə, deməli, onların hüquqları qorunur, mühafizə edilir. Hüquqların qorunması 
isə  cəmiyyətin sabitliyini təmin edən çox mühüm amillərdən biridir. Sabitlik möhkəmləndikcə hüquqlar daha da 
dolğunlaşmaq, real məzmun kəsb etmək imkanı qazanır. 
Məlum olduğu kimi, hüquqlar müvafıq vəzifələrdən ayrılmazdır. Hüquqlar insanın nə edə biləcəyini 
müəyyənləşdirirsə, vəzifələr onun nə etməli olduğunu ifadə edir. Həm hüquqlar, həm də  vəzifələr insanın 
davranışını müəyyən hüdudlarla məhdudlaşdırır. Hüquq vəzifəni, vəzifə isə hüququ nəzərdə tutur. Onlar bir-
birindən ayrı düşəndə sosial struktur deformasiyaya uğrayır. Məsələn, qədim dünyada qulun statusu ancaq 
vəzifələri nəzərdə tuturdu; onun demək olar ki, heç bir hüququ yox idi. Totaliar cəmiyyətlərdə hüquqlarla 
[198 - 
199]
 vəzifələr qeyri-simmetrikdir: belə ki, hökmdarın və yüksək vəzifəli şəxslərin hüquqları maksimum həddədir, 
vəzifələri isə minimum həddədir. Demokratik cəmiyyətlərdə isə hüquq və  vəzifələr daha çoz simmetrikdir. 
Araşdırmalara əsasən demək olar ki, sosial strukturda hüquq və vəzifələrin nisbəti cəmiyyətin inkişaf səviyyəsinə 
fəal təsir göstərən amildir. Hüquqlar əslində «bəşəriyyətin sivilizasiya yolu ilə uzunmüddətli və mürəkkəb 
hərəkətinin nəticəsidir».
1
 Bu prosesdə vəzifələr də dəyişilmiş, yeni məzmun kəsb etmişdir. 
Sosial nəzarət elə xüsusi mexanizmdir ki, o, hakimiyyət səlahiyyətlərindən istifadə etməklə ictimai nizamı 
təmin edir. Bu, çox mürəkkəb, çoxşaxəli bir prosesdir. Həmin prosesin normal cərəyanı hakimiyyətlə yanaşı, sosial 
normalara, sanksiyalara möhtacdır. 
Sosial nəzarətin mühafizəedici və sabitləşdirici funksiyaların reallaşması sayəsində adi vətəndaşların həyat 
fəaliyyəti təmin olunur. Sosial nəzarət instrumentləri, metodları son dərəcə rəngarəngdir: münasibətlərin təkbətək 
aydınlaşdırılması, psixoloji təzyiq, fıziki zorakılıq, iqtisadi məcburiyyət və s. Nəzarət metodları  sərt, yumşaq, 
birbaşa (bilavasitə) və vasitəli ola bilər. Bu metodların kəsişməsi də mümkündür: bir-başa sərt, birbaşa yumşaq, 
vasitəli sərt, vasitəli yumşaq. 
Sosial nəzarətin müxtəlif növlərinin, tiplərinin və formalarının insana təsiri bir-birindən fərqlidir. Bu 
baxımdan görkəmli sosioloq P. Bergerin sosial nəzarət konsepsiyası diqqəti cəlb edir. P. Bergerin fikrincə, insan 
müxtəlif konsentrik dairələrin mərkəzində dayanır. Həmin dairələrin hər biri sosial nəzarətin yeni sistemidir, onun 
müəyyən növünü, tipini və formasını təmsil edir. P. Berger 5 dairə - 5 sistem müəyyənləşdirir: 
1-ci dairə - ən xarici və ən böyük dairə siyasi-hüquqi sistemdir. Bu sistem qüdrətli dövlət aparatı ilə təmsil 
olunmuşdur. Onun qarşısında, demək olar ki, hamı gücsüzdür. Dövlət vergilər toplayır, vətəndaşları hərbi xidmətə 
çağırır, onları özünün sonsuz qaydalarına tabe olmağa məcbur edir, zəruri hesab etdikdə azadlıqdan, hətta həyatdan 
məhrum edir. 
[199 - 200]
 
Mərkəzə - insana doğru irəlilədikdə 2-ci dairə - insana maksimum təzyiq göstərən ictimai əxlaqdır, adət və 
ənənələrdir. Bizim mənəviyyatımıza əslində hamı nəzarət edir: polis, valideynlər, qohumlar, tanışlar, dostlar və s. 
Onlardan hər biri öz manerasına uyğun olaraq, öz səlahiyyətləri dairəsində sosial nəzarət instrumenti tətbiq edir. 
Yuxarıdakı iki dairəni böyük məcburiyyət dairələri adlandırmaq olar. Bu dairələrdə fərd cəmiyyətin digər 
üzvləri ilə birlikdə olur. 
                                                 
1
 Кравченко А. И.  Социология. M., 2005, c. 223. 

---

81 
 
Lakin nəzarətin kiçik dairələri ilə mövcuddur (3-5-ci dairələr). 3-cü dairə - peşə sistemidir. İnsan iş yerində 
çox-saylı təlimatlarla, peşə vəzifələri ilə, məhdudiyyətlərlə və s. ilə üzləşməli olur. Onlar insana nəzarətedici (çox 
zaman olduqca sərt) təsir imkanlarına malikdir. Məsələn, biznesmenlərə lizensiya verən təşkilatlar, işçi-peşə 
birlikləri, həmkarlar təşkilatları nəzarət edirlər. Kolleqa və əməkdaşlar tərəfindən qeyri-formal nəzarətin müxtəlif 
üsullarını da buraya əlavə etməliyik. Peşə sistemi (peşə və vəzifə) əslində fərdin qeyri-istehsal həyatında nəyi edib-
etməməsini də əhəmiyyətli dərəcədə həll edir. 
4-cü dairə - sosial nəzarətin müstəqil sistemi olan ictimai mühitdir. Bu mühit uzaq və yaxın, tanış olmayan 
və tanış olan adamları əhatə edir. Ətraf mühit insana öz tələblərini verir: bunlar hadisələrin geniş dairəsini əhatə 
edən yazılmamış qanunlardır, qeyri-formal tələblərdir. Bu tələblər geyinmək və danışmaq manerasını, estetik 
zövqləri, siyasi və dini əqidələri, hətta özünü stol arxasında aparmaq manerasını da əhatə edə bilər. 
5-ci, sonuncu dairə - ailə və şəxsi dostlar dairəsidir. Bu dairə fərdin xüsusi həyatının cərəyan etdiyi sahədir. 
Burada fərdə sosial, daha dəqiq desək, normativ təzyiq azalmır,  əksinə, artır. Məhz bu dairədə  fərd  ən mühüm 
sosial  əlaqələr qurur. Bu dairənin psixoloji yükü daha böyükdür. P. Berger qeyd edir ki, rəis sizi işdən çıxarıb, 
mövcudluq vasitələrindən 
[200 - 201]
  məhrum edərsə, bu, xalis iqtisadi fəaliyyətdir. Lakin işdən çıxarılma evin 
qadınının, uşaqların hissiyyatına təsir göstərərsə, həmin iqtisadi fəaliyyətin psixoloji nəticələri sarsıdıcı ola bilər. 
Nəzarətin digər sistemlərindən fərqli olaraq, yaxınların, ailənin təzyiqi elə  məqamda üzə  çıxa bilər ki, fərd ona 
hazırlıqlı deyildir. İşdə, nəqliyyatda, ictimai yerlərdə insan bir qayda olaraq, daha ehtiyatlılıdır və  təhlükəni 
qarşılaşmağa potensial surətdə hazırdır. Qeyd etdiyimiz sonuncu dairənin daxili hissəsini, özəyini qadınla kişi 
arasındakı intim münasibətlər təşkil edir. İnsan məhz intim münasibətlərdə özünün çox mühüm hisslərinə kömək 
axtarır. Bu əlaqələri qiymətləndirməmək özünü itirməklə risk etmək deməkdir. 
Konsentrik dairələrin mərkəzində olan insan öz vəziyyətini nəzərə alaraq, kimə güzəştə getməyi, kimə tabe 
olmağı, kimi yola gətirməyi və s. götür-qoy edir və nəhayət, bu qənaətə gəlir ki, cəmiyyət özünün bütün əzəməti, 
qüdrəti ilə onu sıxır. Bu qənaət onun sonrakı fəaliyyətinin daha nizamlı, daha tarazlı olmasına kömək edir. 
Sosial nəzarətin məzmununun və funksiyalarının nəzərdən keçirilməsi nəzəri-metodoloji baxımdan 
əhəmiyyətli olan başqa bir problemi-sosial nəzarətin strukturunu araşdırmağı zəruri edir. 
 
2. Sosial nəzarətin strukturu 
 
Sosial nəzarət insanların davranışını sosial cəhətdən tənzimləməyin və ictimai qayda yaratmağın xüsusi 
mexanizmidir. Elmi ədəbiyyatı araşdırdıqda məlum olur ki, bu mexanizmin strukturu birmənalı izah edilmir. 
Bəziləri sosial nəzarəti dinamik model kimi nəzərdən keçirir və onun aşağıdakı ünsürlərini qeyd edirlər: 
- fərd; 
- sosial birlik (qrup, sinif, cəmiyyət); 
- fərdi (nəzarət olunan) fəaliyyət; 
[201 - 202] 
- sosial (nəzarətedici) fəaliyyət. 
Zənnimizcə, bu struktura müəyyən dərəcədə haqq qazandırmaq olar. Çünki sosial nəzarət  əslində  fərdin, 
sosial qrupun və onların rəngarəng fəaliyyətinin zəminində bütöv, dinamik sistem kimi çıxış edə bilir. Lakin sosial 
nəzarətin belə başa düşülməsində müəyyən natamamlıq hiss olunur. Belə ki, əvvala, həm fərd, həm də sosial qrup 
sosial nəzarətin subyekti ola bilər.  İkincisi, həm fərdi fəaliyyət, həm də sosial fəaliyyət nəzarət olunan və 
nəzarətedici xarakter kəsb edə bilər. Başqa sözlə, fərdi fəaliyyət heç də  həmişə  nəzarət olunan fəaliyyət, sosial 
fəaliyyət isə heç də həmişə nəzarətedici fəaliyyət deyildir. Konkret situasiyalarda vəziyyət dəyişə, başqalaşa bilər. 
Görünür müəlliflər təklif olunan strukturun natamamlığını hiss edərək, iki məqamın nəzərə alınmasını vacib 
sayırlar: 
Birincisi, fərdi fəaliyyətlə sosial fəaliyyətin qarşılıqlı münasibəti məsələsidir. Müəlliflərin fıkrincə, fərdi 
fəaliyyətlə sosial fəaliyyətin qarşılıqlı münasibəti nəzarətolunan və  nəzarətedici fəaliyyət kimi başa düşülsə  də, 
qarşılıqlı  təsir prosesinin xüsusiyyəti nəzərə alınmalıdır. Başqa sözlə, həmin münasibət müqabil əlaqəsi olmayan 
biristiqamətli nəzarət kimi başa düşülməməlidir. Sosial nəzarətedici fəaliyyət aktı  fərdi nəzarətolunan davranışa 
reaksiya kimi sosial nəzarət sisteminə qoşularaq, öz növbəsində sosial stimul funksiyasını yerinə yetirir (bu pozitiv 
və ya neqativ ola bilər), fərdi fəaliyyətin sonrakı aktlarının xarakterini irəlicədən müəyyən edə bilər. Nəticədə fərdi 
fəaliyyət aktları sosial fəaliyyətə reaksiya kimi çıxış edir. 
İkincisi, sosial nəzarət sistemi ünsürlərinin qarşılıqlı  təsirinin sosial-psixoloji xarakterli bir sıra mühüm 
xarakteristikalardan asılı olmasıdır. Həmin xarakteristikalar sırasına ilk növbədə sosial persepsiya, qavrayış 
ustanovkası aid edilir. Eyni bir sosial reallığı fərd (fərdi persepsiya) və sosial qrup (qrup persepsiyası) məhz həmin 
prizmadan qavrayır. Situasiyanın qiymətləndirilməsi və qavramanın xarakteri 
[202 - 203] 
əsasında fərdin və 
müvafiq sosial qrupun özünüqiymətləndirməsi formalaşır. 
Elmi ədəbiyyatda sosial nəzarətin strukturunun 3 başlıca ünsürdən ibarət olması fıkri geniş yayılmışdır: 
1. hakimiyyət; 

---