F. Q. Vahidov, T. B. Ağayev

79 
 
istiqaməti və məzmunu məlum sosial sistemin tarixən şərtlənmiş sosial-iqtisadi, siyasi, mənəvi-ideoloji, əxlaqi və 
digər sosial-mədəni xarakteristikalarından asılıdır. 
Sosial nəzarət fərdlərin davranışına cəmiyyət tərəfindən nizamlayıcı  təsirlərin daha ümumi sisteminin bir 
ünsürüdür. Bu təsir formasının fərqləndirici xüsusiyyəti nizamlılıq, formallaşdırılma, fərdə verilən tələbələrin 
qətiliyi, normativliyi, sanksiyalarla təminatıdır. Sosial nəzarət sistemi sosial normalardan istifadə edir; həmin 
normalar ideologiyada, fəlsəfi-etik baxışlarda, bədii yaradıcılıqda və s. öz əksini tapır. 
[194 - 195]
 
Sosial nəzarət sistemi bir sıra Qərb sosioloqlarının əsərlərində aqressiv davranış üzərində nəzarət vəzifəsi ilə 
əlaqədar nəzərdən keçirilir. Bu cür nəzarət fərdin sosiallaşması kimi ümumi prosesin bir hissəsi olaraq araşdırılır. 
Aqressiv davranış problemi isə öz növbəsində daha geniş problemə - kənaraçıxan (deviant) davranış probleminə 
daxil edilir. Belə yanaşma sosial nəzarətin yaranmasının sosial-mədəni dinamikasını aşkara çıxarmaq cəhdləri ilə 
bağlıdır.  Əslində sosial nəzarət problemi daha çox yığnaq psixologiyasına dair əsərlərdə, kortəbii qrup davranışı 
üzərində nəzarət metodlarının işlənib hazırlanması ilə əlaqədar olaraq öyrənilir. Bu halda ustanovkaların tədqiqinə, 
qeyri-formal qrupların nəzarətedici roluna və s. xüsusi diqqət yetirilir. Bu qəbildən olan tədqiqatlarda fərdə sosial 
nəzarətin obyekti, sosial struktur təşəkküllərinə isə nəzarətedici və məcburedici qüvvə rolu ayrılır. Sosial nəzarət 
mexanizmi barəsində belə  təsəvvür birtərəflidir.  Əslində sosial nəzarət prosesində  fərdlə  cəmiyyət öz arasında 
toqquşur. Lakin onların qarşılıqlı təsiri olduqca mürəkkəb xarakter daşıyır; fərdi keyfiyyətlərin sosial standartlara 
sadəcə «bənd edilməsi» məsələyə dərindən nüfuz edilməməsini sübut edir. 
Ölkədə hər bir şeyin öz axarı ilə getməsi üçün insanlar müəyyən qaydalara əməl etməlidirlər. Sosial nizam 
ən azı adamların  əksəriyyəti tərəfindən ümumi normalara əməl olunmasını  tələb edir. Sosial nizam olmasa, 
insanların qarşılıqlı  fəaliyyəti  əsil problemə çevrilər, onların gözləmələri isə  mənasızlaşardı. Cəmiyyət öz 
üzvlərinin fəaliyyətinin uyğunluğuna əsaslı sosial normalarla sosial nəzarətin köməyi ilə təminat verməyə çalışır. 
Bəs sosial nəzarət necə başa düşülməlidir? Sosial nəzarət «cəmiyyət hüdudlarında insanların davranışını müəyyən 
edən metodlar və strategiyalardır.
1 
Nəzərə almaq lazımdır ki, sosial nəzarətin mahiyyəti və rolu müxtəlif tədqiqatçılar tərəfindən birmənalı 
qiymətləndirilmir. 
[195 - 196]
  Məsələn, funksionalistlər sosial nəzarətin hər  şeydən  əvvəl yuridik aktlarda ifadə 
olunduğunu vurğulayır, onu labüd tələb kimi nəzərdən keçirirlər; sosial nəzarət olmazsa, cəmiyyətin salamat 
qalması  və yaşaması mümkün deyildir. Əgər  əhali ictimai davranış standartlarına  əməl etməkdən imtina etsə, 
institusional sistemin fəaliyyəti pozular, dağılıb gedər. Bu səbəbdən funksionalistlər xaosu səmərəli sosial nəzarətin 
alternativi hesab edirlər. Konflikt nəzəriyyəsinin tərəfdarları isə qeyd edirlər ki, sosial nəzarət hakimiyyətdə təmsil 
olunan sosial qrupların mənafeləri naminə cəmiyyətdəki bütün digər qrupların ziyanına olaraq həyata keçirilir; həm 
də bu zaman heç bir sosial struktur neytral mövqedə qala bilməz. Ona görə də vəzifə mühafizə üçün sosial nəzarət 
metodlarından və instrumentlərindən istifadə etməklə institusional strukturlara sosial həyatın nemətlərini və 
imkanlarını  ədalətsiz bölüşdürməyə  şərait yaradan mexanizmləri aşkar etməkdən, optimal addımlar atmaqdan 
ibarətdir. 
Sosial həyatda sosial nəzarət proseslərinin üç əsas tipi fəaliyyət göstərir: 
1. Fərdləri öz cəmiyyətinin normativ gözləmələrini internalizasiya etməyə sövq edən proseslər; 
2. Fərdlərin sosial təcrübəsini təşkil edən proseslər; 
3. Müxtəlif formal və qeyri-formal sosial sanksiyalar tətbiq edən proseslər. 
Məlum olduğu kimi, cəmiyyət üzvləri fasiləsiz surətdə sosiallaşma prosesini keçirirlər. Onlar bu proses 
sayəsində  təfəkkürün, hiss və davranışın elə sistemlərini mənimsəyirlər ki, onlar məlum cəmiyyətin mədəniyyəti 
üçün xarakterikdir. Uşaq yaşlarında digər adamların gözləmələrinə uyğunluq hər  şeydən  əvvəl xarici nəzarət 
proseslərinin məhsuludur. Yaşa dolduqca insanın davranışı getdikcə daha artıq dərəcədə daxili tənzimləyicilərlə 
idarə olunur. Bu tənzimləyicilər çox funksiyalar yerinə yetirirlər, halbuki onlar əvvəllər-uşaq yaşlarında xarici 
nəzarət mexanizmləri vasitəsilə yerinə 
[196 - 197]
 yetirilirdi. İnternalizasiya prosesi belə baş verir: fərdlər 
cəmiyyətdə üstün olan davranış standartlarını öz şəxsiyyətinə «hopdururlar». İnsan bu standartları çox zaman 
düşünmədən, müəyyən suallar vermədən, qeyd-şərtsiz özünün «ikinci naturası» kimi qəbul edir. İnsan qrupun 
həyatına daha dərindən nüfuz etdikcə, qrupun qayğıları ilə «yükləndikcə» özü haqqında müəyyən təsəvvürlər 
işləyib hazırlayır; bu təsəvvürlər onu davranışını qrupun normalarına müvafıq surətdə nizamlayır. Qrup üzvlərinin 
etdiyini etməklə o, öz identikliyini əldə edir. Qrup onun öz qrupuna çevrilir; o, qrupun normalarını öz normaları 
kimi qəbul edir. Beləliklə, sosial nəzarət özünənəzarətə çevrilir. 
Fərdi təcrübənin formalaşmasında və  təkamülüdə sosial institutların özünəməxsus yeri vardır. Bir qayda 
olaraq insan mövcud reallıq haqqında öz təsəvvürünü sosial problemlərin təsiri altında işləyib hazırlayır. Bu 
təsəvvürün alternativləri ilə  cəmiyyət tərəfindən formula edildiyi tərzdə  qərarlaşır.  İnsan demək olar ki, xeyli 
məhdud bir aləmdə yaşayır və  fəaliyyət göstərir. Başqa sözlə, o, özünün məlum mədəniyyətlə  şərtlənmiş sosial 
                                                 
1
 Волаков Ю. Г.  Добренаков В. И.  Нечипуренко В. Н.  Попов А. В.  Социология. M., 2005, c. 196. 

---