F. Q. Vahidov, T. B. Ağayev

94 
 
proseslərindən ibarətdir. Deməli, özünütəşkil sosial təşkilatın mahiyyətli xüsusiyyətidir. Məhz özünütəşkil 
sayəsində  təşkilat canlı orqanizm kimi fəaliyyət göstərir, sosial qaydanı vaxtı keçmiş normalardan xilas edir və 
yeniləşdirir, dəyişən  şəraitə uyğunlaşa bilir. Özünütəşkil proseslərinin məhdudlaşdırılması  təşkilati strukturların 
köhnəlməsinə, idarəetmə münasibətlərinin bürokratlaşmasına, sosial nizam yaratmaq qabiliyyətinin zəifləməsinə 
gətirib çıxarır və nəticədə idarəetmənin effektivliyi azalır. 
Beləliklə, sosial idarəetmədə sosial nizamın üç mənbəyinə uyğun olaraq, idarəetmənin üç növündən bəhs 
etmək olar: a) idarə olunan sistemə bilavasitə idarəedici təsir; b) təşkilati qaydanı idarəetmə; c) özünüidarə. 
[234 - 
235] 
 
3. Sosial idarəetmə mürəkkəb proses kimi 
 
Sosial idarəetmə prosesi müəyyən növ fəaliyyətin ümumiləşmiş ifadəsidir, qarşıya qoyulmuş  məqsədlərə 
nail olmaq istiqamətində reallaşdırılan ardıcıl hərəkətlərin məcmusudur. 
Elmi ədəbiyyatda qeyd olunur ki, idarəetməyə proses mövqeyindən yanaşmanı təklif edənlər XX əsrin 30-cu 
illərində inzibati idarəetmə  tərəfdarları olmuşlar. Lakin onlar idarəetmə  mərhələlərini funksiyalar kimi nəzərdən 
keçirərkən həmin funksiyaların qarşılıqlı  əlaqəsinə lazımınca diqqət yetirməmişlər. Lakin idarəetməyə proses 
mövqeyindən yanaşanların digər qismi həmin qüsuru aradan qaldırmağa səy göstərmiş, müəyyən təşkilat 
hüdudlarında hərəkətlərin və ya funksiyaların qarşılıqlı əlaqəsini, ümumi fasiləsiz axarını nəzərə çarpdırmışlar. Bu 
konsepsiyanın ilk müəlliflərindən sayılan Anri Fayol belə hesab edirdi ki, idarə etmək planlaşdırmaq, təşkil etmək, 
sərəncam vermək, əlaqələndirmək və nəzarət etmək deməkdir. 
Hazırda sosial-fəlsəfı  ədəbiyyatda, idarəetmə  nəzəriyyəsinə  və praktikasına həsr olunmuş  əsərlərdə 
idarəetmə prosesi təşkilati və funksional struktur baxımından təhlil olunur. Başqa sözlə, həmin prosesdə müəyyən 
mərhələlər və ya funksiyalar ayırd edilir. 
Təşkilati struktur baxımından sosial idarəetmə prosesini bir-birinin ardınca gələn müəyyən mərhələlərin 
məcmusu kimi başa düşmək olar. Belə  mərhələlərin ayırd edilməsinə müxtəlif müəlliflərin fərqli yanaşması 
mövcuddur. Həmin yanaşmaların müqayisəli təhlili göstərir ki, fərqlər  əsasən məsələyə  nə  dərəcədə konkret 
yanaşma ilə əlaqədardır. Bəziləri (məsələn, V. Q. Afanasyev) 4 mərhələ - qərarın işlənib hazırlanması və qəbulu, 
təşkiletmə, tənzimetmə, uçot və  nəzarət, bəziləri (məsələn,  Q. Q. Vasilyev)  6  mərhələ - idarəetmə probleminin 
qoyulması, zəruri informasiyanın toplanılması, qərarın işlənib hazırlanması, qərarın qəbul edilməsi, qəbul 
[235 - 
236] 
olunmuş qərarın icrasının təşkili, nəzarət və s. ayırd edirlər. 
İdarəetmə prosesinin nə  dərəcədə konkret diferensiasiyası ilə  şərtlənən fərqli mövqelərin olması  təbii 
sayılmalıdır. Zənnimizcə, ayrı-ayrı mövqelərdə 3 mərhələnin ayırd edilməsi ümumi cəhətdir və demək olar ki, heç 
kəsdə etiraz doğurmur: 
1. Qərarın işlənib hazırlanması və qəbul olunması; 
2. Qərarın icrasının təşkili; 
3. İcranın yoxlanılması (nəzarət). 
Sosial idarəetmə prosesini təşkilati struktur baxımından bir-biri ilə sıx əlaqədar olan bu üç mərhələdən ibarət 
sistem kimi təsəvvür etmək mümkündür. Bu sistem, şübhəsiz, ümumi xarakter daşıyır. 
İdarəetmənin funksiyalarına münasibətdə  də vahid mövqe formalaşmamışdır. Müasir elmi ədəbiyyatda  ən 
müxtəlif funksiyalardan bəhs edilir: planlaşdırma; təşkiletmə; sərəncamçılıq; motivləşdirmə; nəzarət; 
kommunikasiya; tədqiqetmə; qiymətləndirmə; qərarların qəbul olunması; işçi heyətin seçilməsi; danışıqlar 
aparılması və s. İdarəetməyə dair ayrı-ayrı nəşrlərdə demək olar ki, idarəetmə funksiyaları sadalanır, lakin onların 
fərqi çox azdır. 
Mütəxəssislərin fikrincə, Amerika menecmentində belə bir yanaşma üstünlük təşkil edir ki, idarəetmə 
fəaliyyətinin mühüm növlərini bir neçə anlayışda birləşdirməklə ifadə etmək olar. Hesab olunur ki, idarəetmə 
prosesi 4 funksiyadan ibarətdir:  planlaşdırma, təşkiletmə, motivləşdirmə, nəzarət.  Qeyd edilən bu funksiyalar 
əlaqələndirici proseslərlə - kommunikasiya və qərarların qəbulu prosesləri ilə birləşirlər. 
Planlaşdırma bu məqamları  nəzərdə tutur: bütövlükdə idarəetmə sisteminin, o cümlədən onun ayrı-ayrı 
hissələrinin elmi cəhətdən əsaslandırılmış inkişaf proqramının işlənib hazırlanması; həmin proqramı reallaşdırmaq 
sahəsində idarəetmə subyektlərinin məqsəd və  vəzifələrinin müəyyənləşdirilməsi; proqramın zəruri ehtiyatlarla 
(maddi-maliyyə,  əmək, təşkilati) təmin olunması; planlaşdırılan nəticələrə 
[236 - 237]
 nail olmaq vasitələrinin 
müəyyən edilməsi. 
Planlaşdırma proqnozlaşdırma ilə  sıx bağlıdır, çünki idarəetmə sisteminin məqsədyönlü inkişafının təmin 
olunması həmin sistemin gələcək vəziyyətinin mümkün variantlarını işləyib hazırlamağı nəzərdə tutur. 
Təşkiletmə idarəetmə subyektlərinin fəaliyyətinin çox mühüm növü olub, daha konkret məqsədlərə 
istiqamətlənir, idarəedən və idarəolunan sistemlərin formalaşmasını, onlar arasında münasibətlərin nizamlı 
sahmana salınmasını  nəzərdə tutur. Təşkiletmə  zərurət olduqda yeni idarəetmə orqanlarının, strukturlarının 

---

95 
 
yaradılması, kadrların seçilməsi və yerləşdirilməsi, müvafiq orqanların və  vəzifəli  şəxslərin səlahiyyətlərinin 
müəyyənləşdirilməsi, struktur məsələlərin həlli, idarəetmə münasibətləri iştirakçılarının qarşılıqlı  təsir və  əlaqə 
qaydalarının müəyyənləşdirilməsi və s. kimi məsələlər kompleksini əhatə edir. 
Motivləşdirmə funksiyası qarşıya qoyulan və planda əksini tapan vəzifələrin təşkilat üzvləri tərəfındən 
yerinə yetirilməsində mühüm rol oynayır. Faktlar sübut edir ki, qədim zamanlardan işçilərə  hədə, cəza və s. ilə, 
nisbətən az adama isə mükafatlarla təsir göstərmək imkanlarından istifadə olunmuşdur. XVIII əsrin sonundan 
etibarən belə bir inam möhkəmlənmişdir ki, adamların çox qazanmaq imkanı olduqda onlar daha səylə, daha yaxşı 
işləyirlər. Bu motivləşdirmə asan və sadə qavranılan məsələ hesab olunmuşdur. Tədricən insan münasibətlərinə 
diqqətin artması, Elton Meyonun eksperimentləri («Uestern Elektrik» zavodunda -ABŞ) sayəsində belə bir cəhət 
aydınlaşdı ki, insan hərəkətlərinin motivləşməsi əsasən iqtisadi amillərlə deyil, müxtəlif tələbatlarla şərtlənmişdir. 
Hazırda artıq dərk edilir ki, işçiləri effektiv motivləşdirmək üçün müəyyənləşdirmək vacibdir ki, hansı  tələbatlar 
hansı işçilər üçün aktualdır, həmin tələbatları hansı işlə ödəmək mümkündür. Yaxşı təşkil olunmuş səmərəli əmək 
işçinin fəaliyyətini motivləşdirən çox mühüm amildir. 
[237 - 238]
 
Nəzarət idarəetmə prosesinin daimi fəaliyyət göstərən komponentidir. İdarəetmə sisteminin nizamlı 
fəaliyyəti üçün nəzarətin üç aspektindən bəhs edirlər: 
Birinci aspekt standartların müəyyənləşdirilməsidir. Bu, məlum zaman kəsiyində əldə ediləcək məqsədlərin 
dəqiq müəyyən olunmasını  nəzərdə tutur, işlənib hazırlanan planlarda əsaslandırılır.  İkinci aspekt məlum dövrdə 
əldə edilmiş  nəticələrin ölçülməsi və gözlənilən nəticələrlə müqayisə edilməsidir. Üçüncü aspekt zərurət 
yarandıqda ilkin plandan ciddi kənara çıxmaları təshih etmək üçün fəaliyyət göstərməkdir. 
Yuxarıda qeyd edilən funksiyaları  sıx  əlaqələndirən, onların qarşılıqlı asılılığını  təmin edən iki 
xarakteristikaya -qərarların qəbuluna və kommunikasiyaya xüsusi diqqət yetirilməsi məqsədəuyğundur. 
İdarəetmə  qərarı  rəhbərliklə tabelikdə olanlar arasındakı münasibətlərin mühüm ünsürüdür, hakimiyyətin 
təşkilatda reallaşdırılması mexanizmidir. 
Sosial idarəetmədə qərarlar öz rəngarəngliyi ilə seçilir. Onları müəyyən əsaslara görə tiplərə ayırmaq olar. 
Məzmununa və xarakterinə görə aşağıdakı tipləri qeyd etmək olar: 
a) sərt determinə edilmiş qərarlar - onların məzmunu normativ sənədlərlə irəlicədən müəyyən olunur; 
b)  təşəbbüs xarakterli qərarlar - onlar idarəetmə orqanlarının təşəbbüsü ilə  qəbul olunur və  qərar qəbul 
edənin yaradıcı töhfəsini nəzərdə tutur; 
c) situasiya xarakterli qərarlar - onlar əsasən epizodik və ya lokal xarakter daşıyır; 
ç)  yenidən təşkiletmə xarakterli qərarlar - onlar təşkilati strukturların dəyişilməsinə, yeniliklərin tətbiqinə 
istiqamətlənmişlər. 
Qərarların qəbul olunmasında iştirak dərəcəsinə görə  təkbaşına və qrup halında qəbul edilmiş  qərarları 
fərqləndirmək olar. 
[238 - 239]
 
Fəaliyyət müddətinə görə  qısamüddətli və uzunmüddətli qərarları, fəaliyyət sferasına görə  təşkilati, kadr, 
əmək, məişət və s. qərarları ayırd etmək olar. 
Qərarların qəbul olunması prosesi müəyyən mərhələləri əhatə edir: məqsəd və vəzifələr haqqında subyektiv 
təsəvvürün formalaşması; mümkün nəticələrin qiymətləndirilməsi; nəticələrə  təsir edən mümkün şəraitin 
proqnozlaşdırılması; alternativin seçilməsi. 
Səmərəli və obyektiv qərarlar qəbul etmək, problemin mahiyyətini və miqyaslarını aydın təsəvvür etmək 
üçün adekvat, dəqiq informasiya olması vacibdir. Belə informasiyanı  əldə etməyin üsulu kommunikasiyadır. 
Kommunikasiya informasiya mübadiləsi prosesidir. İdarəetmə obyektinin, idarəedici sistemin və xarici mühitin 
vəziyyəti barəsində  məlumatların məcmusu məhz idarəetmə informasiyasıdır. Bunsuz qəbul olunan qərarların 
əsaslandırılması  və reallaşdırılması mümkün deyildir. İnformasiya idarəetmə prosesinin bütün mərhələlərində, 
bütün idarəetmə funksiyalarının reallaşdırılmasında zəruri olan ünsürdür. 
 
4. Sosial idarəetmə metodları 
 
Sosial idarəetmənin metodları ayrıca işçiyə, qrupa və bütöv kollektivə  məqsədyönlü təsir metodlarının 
kompleksidir. Aydın məsələdir ki, idarəetmənin qeyd edilən səviyyələrindən hər birinin öz spesifık problemləri 
mövcuddur. Ona görə  də  tətbiq olunan metodlar bir-birindən fərqlənir. Bu metodların bəziləri bütün səviyyələri 
əhatə edir, bəzilərinin tətbiqi isə onların ancaq biri ilə məhdudlaşır. Məsələn, ayrıca bir işçiyə münasibətdə fərdin 
davranışına təsir göstərə bilən aşağıdakı metodları tətbiq etmək olar: 
a) birbaşa təsir (işçiyə müəyyən iş icra etmək üçün əmr, sərəncam, tapşırıq vermək olar); 
b) motivlər, mənafelər və tələbatlar vasitəsilə təsir 
[239- 240]
 (stimullaşdırma); 
c) dəyərlər sistemi vasitəsilə təsir (tərbiyə, təhsil və s.); 
ç)  sosial mühit vasitəsilə  təsir (əmək  şəraitinin yeniləşməsi, inzibati və qeyri-formal təşkilatda statusun 
dəyişilməsi və s.). 

---