69
qırıqları içərisində qırmızı rəngə boyanmıĢlarına da təsadüf edilir. ġübhəsiz geniĢ
sənətkarlıq sahələrinə malik olmuĢ bu yaĢayıĢ yerlərində müxtəlif bitkilərin kökü
və külündən boyaq kimi istifadə edilmiĢdir. Burada yabanı Ģəkildə bitən çoxillik
gülxətmi bitkisi də yetiĢir. Ondan indi də müxtəlif rəngli boyalar hazırlamaq
sahəsində istifadə edilir.
Üst qatda davam etdirilən qazıntı zamanı, təqribən 0,2-0,3 metr dərinlikdə,
təpənin qərb kənar xətti üstündə bir ədəd yastı daĢ parçası tapılmıĢdır. 55
kvadratında aĢkar edilmiĢ bu daĢ lövhənin bir üzündə barmaq ucu yerləĢən batıqlar
düzəldilmiĢdir. Həmin batıqların bəzisinin içərisində dəmir pasına oxĢar qalıqlar
vardır. Bu daĢdan dəzgah hissəsi və ya müəyyən qəlib kimi istifadə edilməsi
güman olunur. Buradan qalın saxsı küp ağzı, suvaq parçaları, yonulmuĢ tikinti
daĢları da tapılır. Bu daĢlar yumĢaq cinsli (əhəngdaĢı) olub, yaxınlıqdakı Pəldahar
yatağındandır.
Təpənin cənub-qərb kənarında, Ģərq-qərb istiqaməti üzrə uzanan kəbərvari
töküntü daĢları altında 0,5 metr dərinlikdə daĢ hörgü üzə çıxmıĢdır. Bu hörgünün
içəri tərəfidir. Lakin onun barı və ya otağa məxsusluğu hələlik bəlli deyildir.
Təpənin mərkəzinə yaxın hissəsində, Q4 və D5 kvadratları arasından, 0,5
metr dərinlikdən bir ədəd saxsı insan fiquru aĢkar edilmiĢdir (tablo 56). Gil
heykəlciyin baĢı ĢiĢ konusvari, gövdəsi silindrik, oturacaq və ya ayaq hissəsi
dairəvi və altdan içəriyə doğru batıqdır.
Təpənin çökmüĢ mərkəzi hissəsinə yaxın kvadratlarda (Q3-Q5 və D3-D5-ci
kvadratların) 0,4-0,5 metr dərinlikdə divar hörgüsünü bildirən kənarları çapılıb
düzəldilmiĢ daĢlar aĢkar edilmiĢdir. Onlar həddən artıq xırda sınıqlardan ibarətdir
ki, bu da onların vaxtı ilə məiĢətdə iĢlənib sıradan çıxdığını və tullandığını bildirir.
Saxsı qırıqlarından qırmızı, qara, bozumtul qab oturacağı və ağzının kənarı, habelə
metal bəzək (mis, üzük, sırğa və s.) tapılmıĢdır. AĢkar edilmiĢ sahədə tapılmıĢ
maddi-mədəniyyət qalıqları həddən artıqdır. Tam hissələri qalmıĢ və bu dən
daĢından baĢqa Q4 kvadratından 0,3 metr dərinlikdən yenə də saxsı qab qırıntıları
və ovuntu daĢlar arasından daha bir dən daĢının yarısı əldə edilmiĢdir.
Gil çıraqlar. Mənzillərin iĢıqlandırılmasında müxtəlif dövrlərdə müxtəlif
çıraqlardan istifadə edilmiĢdir. Azərbaycanda antik dövrə aid çıraqdan istifadə
haqqında istər yazılı və istərsə də arxeoloji məlumat yox dərəcəsindədir. Lakin
həmin dövrdə təkayaq və üçayalı vazalar və bu kimi qablardan Ģamdan kimi
istifadə olunduğunu güman etmək olar. Bununla belə üçayaq və təkayaq vazalar
vasitəsinə məxsus elə qablar vardır ki, onlardan bilavasitə çıraq kimi istifadə
edilmiĢdir. Bu cür çıraqlar Nüydi, Uzunboylar, Kürdüvan abidələrindən e.ə. II-I
əsrlərə və eramızın əvvəllərinə aid olan nümunələri əldə edilmiĢdir. Bu çıraqların
irəliyə uzanan dar uzunsov novçası vardır ki, onların da bu hissəsi hisdən-alovdan
qaralmıĢdır. Bunlardan ağzı örtülməklə müəyyən yanacaqdan, çox güman ki, neft
məhsullarından istifadə edilmiĢdir. Qırlartəpədən tapılmıĢ qısa lüləklər və bir ədəd
lüləklə gövdənin müəyyən hissəsinin tapılması bu fikri daha da möhkəmlətdi.
70
Bununla belə çıraq və onun yanından saxsı qabların içərisindən qətran qalığının
aĢkar olması isə onu bir daha təsdiqləməyə imkan yaratdı. Bu saxsı çıraq
lüləyindən biri qırmızı rəngdə olub tərkibində ağ qum dənələri vardır. Lüləyin
ucunda-altda və üstdə düyməcik olmuĢdur. Bunun üstündə his izi yoxdur. Digər bir
çırağın hissəsi isə olduqca yaxĢı və aydın təsəvvür yaradır. Tünd boz rəngdə olan
saxsı çırağın oturacaq və lülək hissəsi qalmıĢdır. Lülək çox qısa olub üstü bir qədər
basılmıĢ vəziyyətdədir. Onun üstündə kiçik düyməcik vardır. Çırağın oturacağının
qalmasına və dayanmasına əsasən lüləyin ucu dik dayanır. Bu isə onun içərisində
yanacağın maye halında olmasına əsas verir. QalmıĢ hissəsinə görə onun dəyirmi
gövdəsi olmuĢdur. Qulpunun olub-olmaması məlum deyildir. Çırağın xarici
ĢüyrələnmiĢdir. Onun lüləyinin ucundan oturacağınadək alov və yanma nəticəsində
möhkəm qaralmıĢdır,
Daş məmulatı. Qırlartəpədə daĢ alətləri çoxlu miqdarda aĢkar edilir.
Bunlar baĢlıca olaraq qayıqvari dən daĢlarından, sürtgəclərdən, daĢ qab və üstü
deĢikli alətəoxĢar əĢya, itiləyici alətlər (xart) və s. ibarətdir. Həmin material
haqqında yuxarıda yeri gəldikcə adı çəkilmiĢ tapılma Ģəraiti göstərilmiĢ, hətta
bəziləri haqqında nisbətən ətraflı danıĢılmıĢdır. Odur ki, bunların bəzisi haqqında
həm də təsərrüfat əhəmiyyəti barədə qısa məlumat vennək istəyirik.
Ağımtıl rəngdə yastı daĢ parçası diqqəti daha çox cəlb edir. Onun
birtərəfli azca qabarıq əks üzü isə nisbətən hamar və üstündə 12 yerdə barmaq ucu
yerləĢən çalalar vardır (tablo 56-5). Bu kiçik çökəklikdə dəmir çıxarını xatırladan
qalıq izi də bilinir. Bu daĢ tapıntının yaxınlığında bir ədəd kiçik saxsı iy baĢlığı da
əldə edilmiĢdir. Buradan belə bir təsəvvür də yaranır ki, həmin daĢ toxuculuqla
bağlı hər hansı bir dəzgah hissəsi olmuĢ və buna yaxın vəzifəni ifa etmiĢdir.
DaĢ alətlər içərisində kobud qabaoxĢar nümunələr (tablo 56-6), yumru
alətlər (tablo 56-8, 9), asmaq üçün deĢikli xart daĢı da maraqlıdır.
Dəmir materialı içərisində bir ədəd ox ucu daha çox cəlb edir (tablo 55). Bu
tip dəmir ox ucularının tam oxĢar formaları çoxdur. Həmçinin yeni Tsruxaytud və
Zorqol kəndlərində tapılanlar da buraya daxildir. Bu tip dəmir ox ucları
Zabaykalyada hun dövründən baĢlayaraq müasir etnoqrafik dövrə qədər ən çox
yayılmıĢdır.
30
Həmin ox ucunun tiyəsinin uzunluğu 6 sm, eni 1-1,5 sm, saplağının
uzunluğu isə 5 sm-dir. Ox ucu çox yaxĢı qalmıĢdır. Burada dəmir materiallının
yaxĢı qalmasının bir səbəbini də yaĢayıĢ yerinin hündürdə olması və burada
nəmliyin azlığı, suyun dayanmaması ilə də izah etmək olar.
Qəbir abidəsi. Qırlartəpə yaxınlığında təzə salınmıĢ Ģosse yolunun
kənarında qədim qəbir abidələrinin qalıqları yenə də müĢahidə edilmiĢdir.
Bunlardan xeyli nümunələr 1982-ci ildə aĢkar edilib öyrənilmiĢdir. 1983-cü il
qazıntı mövsümündə yolun kənarında bir qəbir abidəsinin varlığı aĢkara
30
Й.С.Худяков. Коллекция железных наконечников стрел Читинского музея// Археологии
северной Азии, Новосибирск, Наука-Сибирское отделение, 1982, с. 140.
Dostları ilə paylaş: |