FəSİl kommersiya banklarının vasitəçilik əməliyyatlarının nəzəri-metodoloji əsasları
Yüklə 0,82 Mb. Pdf görüntüsü
|
14
verilir. Bununla belə, onların mərkəzi banklardan əsas fərqli xüsusiyyəti banknot emissiyası hüququnun olmamasıdır. Müasir dövrdə kommersiya bankları müstəqil iqtisadi subyekt olmaqla həm müxtəlif təşkilatlara, həm də əhaliyə xidmət göstərir və bu zaman onların öz müştəriləri ilə münasibətləri kommersiya xarakteri daşıyır. Bir qayda olaraq iki tip kommersiya bankı fərqləndirilir – universal banklar və ixtisaslaşdırılmış banklar. Universal banklar demək olar ki, bütün növ bank əməliyyatlarını həyata keçirirlər: qısamüddətli və uzunmüddətli kreditlərin verilməsi, qiymətli kağızlarla əməliyyatlar, bütün növ depozitlərin qəbulu, müxtəlif xidmətlərin göstərilməsi və s. İxtisaslaşdırılmış banklar isə tam əksinə, bir və ya bir neçə bank əməliyyatı üzrə ixtisaslaşır. Bir sıra ölkələrdə bank qanunvericiliyi banklara geniş çeşidli bank əməliyyatlarını həyata keçirməyə məhdudiyyətlər qoyur və ya ümumiyyətlə qadağan edir. Bank sistemində bu və ya digər tip bankların üstünlük təşkil etməsi müasir dövrün tendensiyası kimi qəbul olunmalıdır. Belə ki, universal bankların hakim olduğu ayrı-ayrı ölkələrdə çoxsaylı ixtisaslaşdırılmış banklar da fəaliyyət göstərir. Əksinə, bank sistemi ixtisaslaşmış bankların çoxluğuna əsaslanan ölkələrdə xüsusən də son zamanlarda universallaşmaya meyllilik müşahidə olunur. Bu proses həm ölkənin bank qanunvericiliyinin liberallaşması nəticəsində, həm də ayrı-ayrı bankların mövcud qanunvericilikdən yan keçməsi nəticəsində baş verir. Məsələn, təcrübədə iri banklar özlərinə məxsus müstəqil ixtisaslaşdırılmış banklar yaradaraq öz əməliyyatlarının əhatə dairəsini genişləndirirlər. Bankların ixtisaslaşması prinsipi Böyük Britaniya, Fransa, İtaliya, ABŞ və qismən də Yaponiyada reallaşır. İsveçrə, Almaniya və Avstriyada isə banklar universallaşmaya meyllidirlər. Bununla belə, son dövrlərdə bu iki bank tipi arasındakı fərqlər get-gedə aradan qalxır. Kommersiya banklarının ən vacib və ilkin fəaliyyət prinsipi ondan ibarətdir ki, onlar mövcud resurslar çərçivəsində fəaliyyət göstərməlidirlər. Kommersiya bankları digər bankların xeyrinə nağdsız hesablaşmaları həyata keçirə bilər, onlara kreditlər verər, öz müxbir hesabındakı qalıq həddində nağd pul qəbul edə bilər. Mövcud resurs çərçivəsi dedikdə, kommersiya banklarının həm öz resursları və kredit qoyuluşları arasındakı kəmiyyət uyğunluğuna, həm də bank aktivlərinin xarakteri 15
ilə onlar tərəfindən mobilizə edilmiş resursların xüsusiyyətlərindəki uyğunluğa nail olmaları başa düşülür. Hər şeydən əvvəl bu uyğunluq yuxarıda adları çəkilmiş göstəricilərin müddətlərinə aiddir. Belə ki, əgər bank qısa müddətə vəsait cəlb edib (qısamüddətli və ya tələbolunanadək depozitlər) onu uzunmüddətli kreditləşmədə istifadə edərsə, bu zaman bankın likvidliyi, yəni, öz öhdəliklərini yubanmadan ödəmə qabiliyyəti təhlükə altına alına bilər. Artan risklə iri həcmli borc vəsaitlərinin bankın aktivlərində olması onun resurslarının ümumi həcmində xüsusi vəsaitlərinin çəkisinin artmasını tələb edir. Bank aktivlərinin onun passivlərinin xarakterindən sərt asılılığı bank fəaliyyətinin iqtisadi normativlərinin müəyyən edilməsində və onların əməliyyatlarının tən-zimlənməsində nəzərə alınmalıdır. Bu və ya başqa xüsusi bank əməliyyatlarının həyata keçmə imkanı bank passivlərinin strukturu ilə bağlıdır. Ona görə də bu əməliyyatların şərtlərini hazırlayarkən ilk növbədə mütləq uyğun passivlərin yaranma mənbələrinə fikir vermək lazımdır. Bank özünün malik olduğu resurs çərçivəsində aktiv əməliyyatlar aparmaqda sərbəstdir. Müəyyən olunmuş iqtisadi normativlərə riayət etmək şərti ilə bankın aktiv əməliyyatlarının həcminə nə inzibati, nə də dolayı metodlarla məhdudiyyətlər qoyula bilməz. İnzibati məhdudiyyətlər müstəsna hallarda tətbiq edilə bilər. Belə ki, bankın fəaliyyətinə inzibati yolla müdaxilə onların fəaliyyətinin kommersiya əsasını zəiflədə bilər. Ona görə də bank fəaliyyətinin tənzimlənməsində əsas üstünlük iqtisadi metodlara verilir. Bankın kommersiya fəaliyyətinin əsası olan cəlb olunmuş resurs çərçivəsində fəaliyyət prinsipi onun fəaliyyətinin istiqamətini müəyyən edir: depozitlərin cəlb olunmasında bankın marağı artır, passivlərə görə rəqabət yüksəlir ki, bu da kredit resurslarının yalnız mərkəzi bankdan olan yolunu bağlamış olur. Passivlərə görə kəskin mübarizə bankların öz resurslarını yaratmaları üçün daha effektiv sahələr axtarmalarına səbəb olur. Bu zaman bank kapitalının daha rentabelli sahələrə axını baş verir.Banklarda kredit planlaşdırmaları qəti şəkildə dəyişir. Kommersiyalaşma kredit planlaşdırmasından
16
imtina etmək mənasına gəlmir, əksinə onun labüdlüyü daha da artır. Lakin planlaşdırmanın əsasını artıq bank yatırımları deyil, bank resursları təşkil edir. Kommersiya banklarının ikinci əsas fəaliyyət prinsipi – tam iqtisadi sərbəstlik prinsipidir. Bu prinsip həmçinin özündə bankın öz fəaliyyətinin nəticələrinə görə iqtisadi cavabdehliyini daşıyır. İqtisadi sərbəstlik bankın xüsusi və cəlb etdiyi vəsaitlərdən tam sərbəst istifadə etməsi, əmanətçilər və müştəri seçimində sərbəst olması, vergi ödənişindən sonra qalan gəlirlərindən sərbəst istifadəsi və s.-ni özündə cəmləşdirir. Fəaliyyətdə olan bank qanunvericiliyi bütün kommersiya banklarına öz fond və gəlirlərinin bölüşdürülməsində iqtisadi sərbəstlik vermişdir. Bankın vergi ödəmələrindən sonra sərəncamında qalan gəliri səhmdarların ümumi iclasında aldıqları qərara əsasən yerləşdirilir. Bu, bankın digər fondlarına ayırmaların norma və ölçülərini, həmçinin səhmlər üzrə dividendlərin ölçüsünü müəyyən edir. Kommersiya bankının iqtisadi cavabdehliyi yalnız onun cari gəlirlərinə məxsusluğu ilə kifayətlənmir, həmçinin bankın kapitalına da aid edilir. Öz öhdəliklərinə görə kommersiya bankı, müvafiq qanunvericiliyə uyğun olaraq üzərinə cəza qoyulmaqla, özünə aid olan bütün vəsait və əmlakı ilə birlikdə cavab verir. Kommersiya bankı əməliyyatlarına görə bütün riskləri öz üzərlərinə götürür. Kommersiya banklarının fəaliyyətinin üçüncü prinsipi – onların müştəriləri ilə qarşılıqlı əlaqəni adi bazar münasibətləri üzrə qurması prinsipidir. Borc verərkən kommersiya bankı ilk bazar kriteriyalarını, yəni gəlirlilik, risk və likvidliyi üstün tutur. “Ümumdövlət marağının” qorunması bankın fəaliyyətinin kommersiya fəaliyyəti ilə bir araya sığmır. Dövlət marağının qorunması kommersiya bankı üçün likvidlik böhranına səbəb ola bilər. Kommersiya banklarının dördüncü fəaliyyət prinsipi – ondan ibarətdir ki, bankın fəaliyyətinin tənzimlənməsi yalnız dolayı iqtisadi metodlarla həyata keçirilə bilər. İnzibati metodlarla bankın fəaliyyətinin tənzimlənməsi ağlasığmazdır. Hər bir iqtisadi subyekt kimi kommersiya banklarının da mahiyyətinin açılması üçün ilk növbədə onun funksiyaları araşdırılmalıdır. Funksiya bankın bütöv bir təxsisat kimi qorunub saxlanmasına yönəldilmiş ətraf mühitlə spesifik münasibətlər sistemidir. Yüklə 0,82 Mb. Dostları ilə paylaş:
|