Fuad əLİyev mirabdulla əLİyev
Yüklə 0,67 Mb. Pdf görüntüsü
|
25
Culfa, Şərur və s. kəndlərin əhalisi məşğul olurdu. 1828-ci ildə bütün xanlıq üzrə 50 xalvar torpaq sahəsində bostan [3-34]
əkilmiş və buradan yarım milyon puda qədər bostan məhsulu toplanmışdı. Yalnız Dərələyəzin dağlıq hissəsində az miqdarda kətan becərilirdi. Kətandan nəinki təkcə yağ alınır, həm də toxuculuqda istifadə olunurdu. Əhali ipəkçilikdən də böyük gəlir əldə edirdi. Xanlığın düzənlik yerlərindəki kəndlərdə tut ağaclarının cərgəsi genişləndirilirdi ki, onlarla da ipək qurdları yemlənilirdi. Naxçıvan xanlığının düzənlik ərazilərində təbii otlaqlar olmadığından əhali süni biçənəklər yaratmağa çalışırdı. Şumlanmış sahələrdə xüsusilə ot-yonca əkirdilər. Yonca atlar üçün ən yaxşı yem sayılırdı. Öküzlərdən və kəllərdən torpağın şumlanmasında və qoşqu məqsədi ilə istifadə edilirdi. Atlardan və qatırlardan minik kimi istifadə olunurdu. Göründüyü kimi, Naxçıvan xanlığının iqtisadiyyatında kənd təsərrüfatı mühüm yer tuturdu Bu təsərrüfatda əsas rolu əkinçilik və maldarlıq oynayırdı. Lakin bu, heç də sənətkarlığın və ticarətin əhəmiyyətini azaltmırdı. Sənətkarlıq və ticarət haqqında danışmazdan əvvəl Naxçıvan xanlığında olan şəhərlər haqqında qısa məlumat vermək lazımdır. Tədqiq olunan dövrdə Naxçıvan xanlığında əsasən iki şəhər — Naxçıvan və Ordubad şəhərləri həm siyasi və həm də iqtisadi baxımdan əhəmiyyət kəsb edirdi. Naxçıvan şəhəri xanlığın mərkəzi idi. Bu şəhər haqqında tarixçi V. M. Sısoyev yazırdı: «Təbii ki, Naxçıvan çox qədim şəhərdir. Şəhər X əsrə qədəki dövrdə salınmışdır. Bəlkə də daha qədimdir. Onun sonrakı tarixini qısa sözlə xarakterizə etmək olar. hər 200—300 ildən bir şəhər özülünə qədər dağıdılırdı. Ancaq hər dəfə yenidən bərpa edilirdi» 14 . XVIII əsrin birinci yarısında Naxçıvan şəhəri iki dəfə dağıdılmışdı. 20-ci illərdə şəhər Osmanlı qoşununun hücumuna məruz qalmışdı. Osmanlı qoşunları 1735-ci ilə qədər şəhəri öz əllərində saxlamışdılar. Bir qədər sonra isə Nadir şah tərəfindən şəhər xarabalığa çevrilmişdi. Hətta «daş üstündə daş» belə qalmamışdı Ancaq əvvəlki vəziyyətdə olmasa da şəhər sonralar bərpa edilmişdir. XVIII və XIX yüzilliklərdə şəhər özünün əvvəlki gözəlliyini yenidən itirmişdi. Birinci Rusiya—İran müharibəsi başa çatdıqdan sonra, 1813-cü ildə Naxçıvana gəlmiş məşhur səyyah Qaspar Druvil yazırdı: «Naxçıvan çox acınacaqlı vəziyyətdə görünür. Burada yalnız bir-birinin üzərinə tökülmüş dağıntılar nəzəri cəlb edir. Güman etmək olar ki, bir daha şəhər öz əvvəlki vəziyyətinə qayıtmayacaqdır» 15 .
qədimdə çox böyük şöhrətə malik idi. Onun divarları arasında 30 minə qədər ev var idi. Öz əhalisinin sayına və iqtisadi imkanlarına görə fərqlənirdi. XVIII əsrin ikinci yarısında Azərbaycanda mövcud olan iqtisadi və siyasi pərakəndəlik Naxçıvanın da inkişafına öz mənfi təsirini göstərmişdi. Bu təsir o qədər böyük olmuşdu ki, Naxçıvan şəhəri rus qoşunlar tərəfindən işğal edildikdən (1828) sonra da uzun müddət öz simasını dəyişdirə bilməmiş, feodal şəhəri olaraq qalmışdı. Öyrəndiyimiz dövrdə Naxçıvan möhtəşəm bina və abidələr ilə fərqlənmirdi. «Xan
14 В.М.Сысоев. Древности Нахичеванской АССР, отдельный оттиск из 4-го выпуска известий Азкомстрариса, Баку, 1928. 15 Гаспар Друвиль. Путешествие в Персию в 1812и 1913 годах, ч.1.М.,1826,с 48. 26
sarayından» başqa, demək olar ki, Naxçıvandakı evlərin əksəriyyəti birmərtəbəli idi. Evlərin damları yastıydı və biri-birinə oxşar idi. Şəhər evlərinin əksəriyyəti daş və palçıqla hörülmüş hündür hasarlarla əhatə olunmuşdu. Evlərin bu cür hasarlarla əhatə olunmasını tədqiqatçı K. Engelqart belə təsvir edir: «Evlərin bu tipdə tikilməsini həm asiyalıların qısqanclığı ilə, həm də özlərini müdafiə etmək hissləri ilə izah etmək lazımdır. Çünki ardı-arası kəsilməyən basqınlar və hər saatda təhlükə gözlənildiyi bir zamanda, hər ev bir qalanı əvəz edirdi» 16 .
işğalçıların basqınlarından böyük zərər çəkmişdi. XVIII əsrin sonlarında şəhər daha çox dağıntıya məruz qaldı. 1795-ci ildə İran hökmdarı Ağa Məhəmməd xanın Azərbaycana birinci yürüşü zamanı naxçıvanlılar başda Kəlbəli xan olmaqla ona ciddi müqavimət göstərmişdilər. Bu isə İran hökmdarının qəzəbinə səbəb olmuşdu. Ağa Məhəmməd xanın ikinci yürüşü zamanı Naxçıvana daxil olan sərbazlar şəhəri dağıdaraq, əhalisinin bir qismini İrana [35-36] köçürmüşdülər. Bu hadisədən sonra Naxçıvan əhalisinin sayı kəskin şəkildə azalmışdı. Birinci və ikinci Rusiya—İran müharibələri dövründə də şəhər güclü dağıntıya məruz qalmışdı. Təkcə bunu qeyd etmək kifayətdir ki, XVII əsrin axırlarında Naxçıvanda iki min ev olduğu halda, XIX əsrin əvvəllərində şəhərdə cəmi yeddi yüz ev qalmışdı 17 .
yazırdı: «Naxçıvanın görünüşü qəddarlıqla zəbt olunmuş şəhəri xatırladır. Şəhərdəki dəhşətli dağıntılar nəticəsində uçurul 19 muş evlər, ensiz dar küçələr cəhənnəmi andırır. Bəzi yerlərdə palçıqdan hörülmüş divarların qalıqları üzərində quşlar yuva salmışdı» 18 . Demək olar ki, şəhərin xarici görünüşü haqqında tədqiqatçı K. Nikitin də eyni fikirdə olmuşdur. O yazır: «Naxçıvanın xarici görünüşü İran şəhərlərini xatırladır. Bütün evlər hündür palçıq divarlarla əhatə olunmuş birmərtəbəlidir. Küçələr dar, əyri və natəmiz olduğundan şəhər həddindən artıq miskin görünür. Küçələr əyri olduğundan, nə qədər gəzsən də hündür divarlardan başqa heç nə görməzsən. Meşə olmadığından evlərin hamısı palçıqdan hazırlanmış kərpiclərdən hörülmüşdür. Ümumiyyətlə, burada ağacdan tikilmiş evlərə rast gəlmək mümkün deyil». Naxçıvan şəhəri bu dövrdə inzibati cəhətdən dörd məhəlləyə bölünmüşdü: 1. Əlixan; 2. Şahab; 3. Qurdlar; 4. Sarbanlar. Şəhərin mərkəzində dördkünc bazar var idi. Bu bazarda üç karvansara yerləşirdi. Dükanların hamısı demək olar ki, bazarda mərkəzləşmişdi. Naxçıvanda «... ən adi və memarlıq baxımından sadə, Asiya üslubunda tikilmiş dörd məscid var idi. Şəhər əhalisinə üç hamam xidmət edirdi: Şıxəli bəy, Fəzli, Mirzə Əli hamamları». Başqa xanlıqlarda olduğu kimi, Naxçıvan xanlığında da ticarət və sənətkarlıq paytaxt şəhərində mərkəzləşmişdi. Xanlığın digər nisbətən böyük şəhəri Ordubad idi. Bu şəhər iki dağ arasında yerləşir həmin dağların arasından Ordubad çayı axırdı. Ordubad şəhəri şimaldan
16 К .Энгельград. Нахичевань. «Кавказский календарь» на 1852г. Тифлис,1851,с 350. 17 NƏST,S. 67-68. 18.K.Nikitin. Göstərilən əsəri, s. 121.
19. İ.Şopen. Göstərilən əsəri, s. 478. Yüklə 0,67 Mb. Dostları ilə paylaş:
|