Фуат рясулов

 66 
Lakin insan 
nə qədər kasıb olsa belə ən zəruri mallara ehtiyacı var. 
Beləliklə   də  malların  istehlakı  ilə  insanların  gəlirləri  arasında  birbaşa  əlaqə 
mövcuddur. XIX 
əsrdə  Prussiya   statistiki  Ernest  Engel  sübut  edirdi   ki,  gəlirlərin 
artımı  zamanı  ən  zəruri  hesab  edilən  mallara  xərclərin  payı  aşağı  düşür,  zinyət 
əşyalarına xərclər isə artır. 
Öz 
gəlirlərini  və  xərclərini  planlaşdırmaq  üçün  çox  adamlar  şəxsi  büdcələrini 
tərtib edirlər. Praktiki olaraq hər bir ailənin öz büdcəsi var. Sadəcə olaraq, insanlar 
onu h
əmişə kağıza deyil, yaddaşlarına yazırlar. 
Fərdi büdcəni necə tərtib etmək olar?  
Bunun  üçün 
bizlər  bilməliyik  ki,  büdcənin  iki  tərəfi  olur.  Bir  tərəfdə  əldə 
edilən gəlirlər, digər tərəfdə isə nəzərdə  tutulan xərclər öz əksini tapır. 
Gəlir  hissəsi  xərc  hissəsinə  bərabər  olanda  büdcə  balanslaşdırılmış  adlanır. 
Əgər xərclər gəlirdən üstünlük təşkil edirsə, onda deyirlər ki, büdcənin  kəsiri var. 
Yox, 
əgər  gəlirlər  xərcləri  üstələyərsə,  onda  ona  büdcə  profisiti,  yəni  büdcə 
 
artıqlığı deyirlər. 
Öz 
büdcənizi  tərtib  edərkən  gəlirlərinizi  qiymətləndirməklə  xərclərinizi 
planlaşdırmaq tələb olunur.  
Eyni  zamanda 
nəzərdən  qaçırmaq  olmaz  ki,  müxtəlif  növ  büdcələr  vardır: 
istehlak (
ailə) büdcəsi, dövlət büdcəsi və s.  
Dövlət büdcəsinin tərtibi prosesinin (bu barədə də sonrakı fəsillərin birində daha 
ətraflı  bəhs  edəcəyik)  uzunmüddətli  proses  və  onun  çoxsaylı  iştirakçılarının  
olduğunu nəzərə alsaq, onda diqqətimizi konkret bir fərdin (məsələn, şagirdin və ya 
tələbənin)  büdcəsi  üzərində  cəmləyək.  Bunun  üçün  öncə  bilməliyik  ki,  istehlak 
büdcəsi nəyə deyilir.  
 
 
 
 
 
İstehlak büdcəsi ayrı-ayrı sosial qrupların həyat səviyyəsini xarakterizə edir. Ev 
təsərrüfatı  büdcələrinin  seçmə  müayinəsi  əhalinin  həyat  səviyyəsinin  öyrənilməsi 
üzrə  dövlət statistik müşahidəsi metodu hesab olunur və dövlət statistika orqanları 
tərəfindən həyata keçirilir. İstehlak büdcəsini xarakterizə edən göstəricilərdən ayrı-
ayrı  sosial  normativlərin  (məsələn,  mövcud  sosial  standartlar  nəzərə  alınmaqla 
minimum  istehlak 
büdcəsi,  bir  nəfərin  yaşayış  minimumu  və  s.) hesablanmasında 
istifadə  olunur.  Ev  təsərrüfatının  gəlirlərinin  hesablanması  zamanı  ailənin  bütün 
gəlir  mənbələri  -  həm  pul  formasında  gəlirləri  (əmək  haqqı,  sosial  transfertlər, 
sah
ibkarlıq fəaliyyətindən və mülkiyyətdən gəlirlər və s.) və həm də natura  şəklində 
(
güzəştlər,  yardımlar,  məhsullar  və  s.)  daxilolmalarının   dəyəri  -  nəzərə  alınır. 
A
ilənin son istehlakına çəkilən xərclər ev təsərrüfatının natural gəlirləri məbləüində 
istehlak 
xərcləridir. Ev təsərrüfatının bütün pul xərcləri özündə istehlak xərclərini və 
istehlakla baü
lı olmayan xərcləri  əks etdirir.  
İс
t
е
h
лак
 
бц
d
ъяси - аиляnиn эялир вя 
xяръляриnиn балаnсы, йаxуd ев tясяррцfаtыnыn 
oрtа сtаtисtик бцdъясиdир.  
 

---

 67 
İstehlak  xərcləri  ərzaq  məhsullarının,  alkoqollu  içkilərin,  qeyri-ərzaq 
məhsullarının alınması, habelə əməyin ödənilməsinə çəkilən xərcləri əhatə edir. 
 
İstehlakla  bağlı  olmayan  xərclər  məcburi  ödənişlərdən  və  müxtəlif  üzvlük 
h
aqlarından  (vergi  və  yıüımlar, sıüorta üzrə ödənişlər, ictimai təşkilatlara ödənilən 
üzvlük  h
aqqı,  pul  köçürmələri, hədiyyələr  və  s.)  ibarətdir.  İstehlak  büdcəsinin 
xərclərinə  investisiya,  xarici  valyutaların  və  qiymətli  kaüızların  alınması  xərcləri, 
bank h
esabındakı vəsaitlər daxil deyil. 
İstehlak  büdcəsinin  tərkib  hissəsini  ailə  üzvlərinin,  o  cümlədən  məktəblinin, 
tələbənin büdcəsi təşkil edir. 
 
                             
     
 
                       
 
Gəlin, məktəblinin (tələbənin) gündəlik büdcəsini tərtib etməyə cəhd göstərək. 
Cədvəl 9 
M
əktəblinin (tələbənin) büdcəsi 
G
əlirlər 
M
əbləüi 
X
ərclər 
M
əbləüi 
1. 
Valideynlərin yol puluna 
və səhər yeməyinə ayırdıüı 
vəsait 
3000 
1.Sabit 
xərclər: 
-
məktəbə və geriyə avtobusla 
gediş haqqı 
1000 
2. M
əvacib 
5000 
S
əhər yeməyi 
2000 
3. Sair 
gəlirlər 
2000 
Şəxsi xərclər 
3000 
 
 
2.D
əyişən xərclər 
 
 
- bilet, 
şirə, kökə və s. alışı 
3500 
 
 
- 
yıüım 
500 
Cəmi gəlirlər: 
10000 
Cəmi xərclər və yıüımlar 
10000 
 
Tutaq ki, 
valideynlər hər gün uşaqlarına səhər yeməyi üçün 3000 manat verirlər. 
Bu 
başa  düşüləndir.  Lakin,  çoxları  deyəcək  ki,  məktəblinin  məvacibi  hardandır? 
Qoy  bu  sizi  heç 
də  təəccübləndirməsin.  Məgər,  siz  heç  vaxt  öz  yaşıdlarınızın 
həyətdə  qonşunun  maşınını  yuduğunu  və  yaxud  digər başqa işlə  məşğul  olduğunu 
görməmisiniz?  Düzdür,  bu  işlə  heç  də  hamı  məşğul  olmur.  Lakin  belə  imkanlar 
həmişə vardır. Bundan utanmağa və yaxud pul qazanmaqdan imtina etməyə dəyməz. 
Eyni  zamanda 
tələbələrin  dərsdən  sonra  müxtəlif  yerlərdə  (restoranlarda,  şadlıq 
evlərində və s.) işləməsini də nəzərdən qaçırmaq olmaz. 
Biz "sair 
gəlirlər" adı altında nə başa düşürük? 
Bunu sizin 
fantaziyanızın öhdəsinə də buraxmaq olar. Bu qohumların verdikləri 
hədiyyələr, ərmağanlar və sairə ola bilər.  
Öz 
xərclərinizi  planlaşdırarkən  sabit  xərcləri  ayrıca  göstərmək  daha 
məqsədəuyğundur.  
Dəyişən xərclərə isə sizin dostunuzu və ya rəfiqənizi şirəyə və yaxud limonada 
Аиля бцдъяси
 
- аилянин мцяййян дювр 
(мясялян, бир ай,  бир ил) ярзиндя эялир вя 
хяръляринин балансыдыр
. 
 

---