Фяхряддин вейсялли

Фяхряддин Вейсялли. СЕМИОТИКА
 
 
58 
Estetik kodlar və xəbərlər. Estetik zövq və ləzzət, mədəniyyət 
və  cəmiyyət  arasındakı  əlaqələr,  iĢarələrin  estetik  istifadəsi  bu 
qəbildəndir. 
KİV.  Çoxsaylı  problemlərin  həllinə  kömək  edilir.  Bu  semi-
otika kriminal roman, Ģlager, film, detektiv və s. sahələri əhatə edir. 
Cəmiyyətdəki fərqlər və oxĢarlıqlar, kommunikasiya kanalları 
sosial  fərqləri  nəzərə  almaqla  iĢləməsi;  produksiyanı  son  dərəcə 
yaxĢı  hazırlayıb  yaymaq  və  s.  Müasir  texnologiya  xəbərin  nəinki 
formasını, həm də məzmununu dəyiĢir. 
Ritorika: Aristoteldən bəri ritorika semiotikanın obyekti olub. 
O, ümumi semiotikanın ikinci yerində gəlir
16
.
 
Burada  məlumat  verən  yox,  nəyəsə  xidmət  edən  iĢarələr  çö-
zələnməlidir.  Arxitekturada  istifadə  olunan  obyekt  həm  də  bu  isti-
fadənin iĢarəsidir. 
Buraya  semiotikanın  fəlsəfi  problemləri  daxildir.  Burada 
semiotik  qanunlar  operasiya  modelləri  kimi  götürülür,  yəni  o, 
struktur məntiqlə dialektik məntiq arasındakı dialektik vəhdətdir. 
Maraqlı  problemlərdən  biri  də  ünsiyyət  dünyası  ilə  qeyri-
semiotik  vəziyyətlər  dünyası  arasındakı  iĢarənin  rolu  ilə  bağlıdır. 
Kommunikasiya  ilə  məĢğuliyyət  yəqin  qeyri-semiotik  vəziyyətlə 
bağlıdır. Semiotika təkcə iĢarələr nəzəriyyəsilə deyil, həm də iĢarə-
lər praktikasının metodologiyasını nəzərdən keçirməlidir.
17 
 
 
II.4. Fəslin ədəbiyyatı və qeydlər 
 
1
.  U.Eco  Einführung  in  die  Semiotik.  Wilhelm  Fink  Verlag. 
München,  2002;  Н.Б.Мечковская.  Семиотика,  язык,  природа, 
культура. «Академия», 2004, s.6. 
2.
 F.de Saussure. Grundfragen der allgemeinen Sprachwissenschaft. 
Berlin, 1967, s.19. 
3.
  R.Jakobson.  Ein  Blick  auf  die  Entwicklung  der  Semiotik.  Ġn. 
―Roman Jakobson. Semiotik. Ausgewählte Texte. 1919-1982‖. Hrsg. von 
Elmar Holenstein. Frankfurt am Main, 1992, s.108-139. 
4.
 U. Eco. Göstərilən əsəri, s.17. 

---

ЫЫ. С
ЕМИОТИКА ВЯ ЙА СЕМИОЛОЭИЙА
 
 
59 
*  Semiotika  yunanca  se`me`ion  (iĢarə,  əlamət)  sözündən  olub 
cəmiyyətdə,təbiətdə  və  insanın  özündə  informasiyanın  yaranması, 
saxlanılması, ötürülməsi və iĢlədilməsi vasitələri olan iĢarələri və onların 
sistemlərini öyrənir. Bax: U.Eco.Göstərilən əsəri, s. 17-25. 
5.
 Yenə orada. 
6.
 G.Klaus. Semiotik und Erkenntnistheorie. Berlin, 1969. s.51. 
7.
  P.J.King.  100  grosse  Philosophen.  Ihr  Leben  und  ihr  Werk. 
Bassermann,2009, s.10-41. 
8.
 Г.Лейбниц. О словах. «Сочинения в 4-х томах». M., «Мысль», 
1983, том.2, s.274-363. Q.V.Laybnis iĢarə edirdi: ―Bütün insan düĢüncəsi 
iĢarələrlə  həyata  keçirilir‖.  Laybinsə  görə  insan  düĢüncəsi  iĢarələrlə 
(signa) mümkündür. Sözlər (signa) bütövlükdə ümumi iĢarədir, təxminən 
sözlər,  hərflər,  kimyəvi,  astronomik  fiqurlar,  çin  hieroqlifləri,  musiqi 
notları, qızli yazılı, arifmetik, cəbr, qeydlər, qısası təfəkkürümüzdə Ģeylər 
üçün istifadə etdiyimiz hər Ģey. Ġnsan təfəkkürü bu iĢarələrin (signa) və ya 
xarakterlərin  (charakteres)  köməyilə  fəaliyyət  göstərir.  Xarakterlər  isə 
yazılı,  çəkilmiĢ  və  ya  həkk  edilmiĢ  iĢarələrdir.  Bax:  Klassiker  der 
Srachpilosophie.  Von  Platon  bis  Noam  Chomsky.  Hrsg  von  T.Borsch, 
München, 1996, s. 153. 
Ġnsanın dərki üçün iĢarə mühüm rol oynayır. Formal və ya təbii dil 
iĢarəsi olmasından asılı olmayaraq iĢarələr bir neçə funksiya daĢıyır: 
9.
 ĠĢarələr ifadə və ya təmsil etdikləri nəyinsə əvəzinə iĢlənir; 
10. 
Bu  zaman  onlar  yaddaĢ  üçün  bildiriĢ  iĢarələri  kimi  fəaliyyət 
göstərir; 
11.
  Ġfadə  edərkən  söhbət  ilk  öncə  adlardan  getmir,  iĢarə  daha  çox 
müxtəlifliyi  sistem  kimi  göstərmək,  bununla  da  ümumini  bildirməyə 
xidmət edir; 
12.
 Bununla iĢarələr abstrakt təfəkkürün mümkünlüyünə xidmət edir; 
13.
  Bir  yerə  cəmləməklə  nəhayət  iĢarələr  sistemləri  yaradır  və  dili 
sərvət kimi təĢkil edir. Bax: Klassiker... s. 152-160. 
14.
  Y.G.Herder.  Abhandlungen  über  den  Ursprung  der  Sprache. 
Hrsg  von  H.D.Ġrmscher,  Stuttgart,  1966.  Dillə  düĢüncənin  qarĢılıqlı 
əlaqəsindən  bəhs  edən  bu  əsərdə  Y.G.Herder  yazırdı  ki,  əql  dili,  dil  isə 
əqli inkiĢaf etdirmək üçündür. O, ana dilini dünyanı dərk etmək vasitəsi, 
fikir  materiyası  və  düĢüncənin  forması  və  bütünlükdə  xarici  dilin 
transendental  sintezi  hesab  edirdi.  Dilin  yaranmasına  dair  irəli  sürdüyü 
fikirlərin içərisində o, əql və dilin əlaqəsini Ģərh edərək yazırdı: iĢarələrin 
tanınmasının semiotik cəhətindən danıĢarkən refleksiv, mahiyyətcə insana 

---

Фяхряддин Вейсялли. СЕМИОТИКА
 
 
60 
xas iĢarələri indeksikal heyvan iĢarələrindən fərqləndirirdi. Bax: Klassiker 
s. 226-228. 
15.
  W.  von  Humboldt.  Über  die  Venchiedenheit  des  menschlichen 
Sprachbaues  und  ihren  Einfluss  auf  die  geistige  Entwicklung  des 
Menschengeschlechts. Über die Sprache. Wiesbaden,2003. 
V.fon  Humboldt  dildən  bəhs  edəndə  onun  ünsiyyət  vasitəsi  kimi 
instrument  olması  fikrilə  razılaĢmır.  Platonun  iĢlətdiyi  orqanon 
terminindən  istifadə  edərək  o  yazır  ki,  ad  konvensional  (razılaĢdırılmıĢ) 
iĢarə  deyil,  o,  olanı  fərqləndirən  orqanondur.  Dil  daxili  orqanon 
olduğundan,  insana  ilkin  və  təbii  verilib,  o,  insanın  təbiətindəki 
instinktindən, daxili tələbatından yaranır, özü də baĢqaları ilə razılaĢmada 
özünü  və  dünyanı  səslərlə  yaratmaq  üçün  meydana  gəlir.  ―Deməli,  dil 
dünya predmetlərinin xarici olumunu fərqləndirən orqanon deyil, həm də 
Mənin  daxili  varlığını,  bildirən,  Məndən  ayrılmayan  və  Mənlə  sonda 
identik olan orqandır‖. 
W.von Humboldt. Göstərilən əsəri, s.14. 
16.
  Ch.W.Morris.Signs,  Language  and  Behavior.  N.-York,  1946, 
Bd.1. 
17
. Ch.W.Morris. Göstərilən əsəri, s. 58. 
18.
  А.Ельмслев.  Пролегомены  к  теории  языка.  //  Зарубежная 
лингвистика. Вып. 1, М., 1999, s.231. 
18.
  Pierce  Ch.S.Collected  Papers  I-VIII.  Harward  University  Press. 
1931-1958. 
19.
  S.Petrilli  and  A.Ponzio.  Thomas  Sebeok  and  the  Signs  of  Life. 
Postmodern Encounters. Jeon Books Ltd., 2001. 
20.
 U.Eco. Göstərilən əsəri, s. 17-29. 
 

---