Фяхряддин вейсялли
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- ЫЫЫ. С ЕМИОТИКАНЫН ТАРИХИНЯ БИР БАХЫШ
- Фяхряддин Вейсялли. СЕМИОТИКА
ЫЫЫ. С ЕМИОТИКАНЫН ТАРИХИНЯ БИР БАХЫШ 67 O bəzi hallarda semiotika sahəsində yalnız dilin tədqiqilə məhdudlaĢmağı qəbul etmir. Onun araĢdırmaları yalnız alimin ölü- mündən 20 il sonra (1934 – F.V.) iĢıq üzü gördü. ―ġüur və dil‖ adlı mühazirə mətnləri isə (1866/67) təxminən yüz ildən sonra (1958) oxuculara bəlli oldu. Onun 8 cildlik əsəri dilçiliyin və semiotikanın inkiĢafına öz layiqli töhfəsini verdi. Ç.Pirs interpret və interpretant terminlərindən istifadə edir. Onlar müxtəlif Ģeyləri bildirir: interpret məlumatı qəbul edəni, dinləyəni göstərir, interpretant dinləyənin məlumatı dekodlaĢdırmasında baĢa düĢmək üçün istifadə etdiyi açardır. Bəziləri güman edirlər ki, guya Ç.Pirsdə interpretantın yeganə funksiyası odur ki, hər bir iĢarə kontekst vasitəsilə açılır, baĢa düĢülür. Halbuki Ç.Pirs yazırdı ki, ―öncə bilavasitə interpretantı fərqləndirmək lazımdır, görək interpretant özü düz mənada özünü necə göstərəcək və bu da adətən iĢarənin mənası ad- lanır.‖ 20 BaĢqa sözlə desək, interpretant iĢarənin özündə, kontekst- dən və söyləmin digər Ģərtlərindən asılı olmayaraq nəyin ifadə olun- masıdır. Ç.Pirs yazır ki, məna bir iĢarənin digər bir iĢarə sisteminə tərcüməsindən baĢqa bir Ģey deyildir. O, bütün iĢarələrin özəl- liklərini qeyd edərək yazır ki, onlar (özəlliklər - F.V.) baĢqa iĢarələrin məhdudsuz ardıcıllığına çevrilə bilməkdir ki, bu da onların müəyyən mənada qarĢılıqlı ekvivalentliyini göstərir. Beləliklə, bu nəzəriyyəyə görə iĢarə Ģərh olunmaq imkanıdır, özü də dinləyənin (qəbul edənin) olması zəruri deyil. Deyək ki, xəstəlik simptomları da iĢarə kimi götürülə bilər. Müəyyən yerdə tibbi semiologiya semiotika ilə, iĢarə haqqında elmlə qonĢu ola bilir. ĠĢarənin 2 tərəfliliyi, onun iĢarələməsi və iĢarələnəni bildir- məsi Ç.Pirsdə aydın Ģəkildə ifadə olunur: ŋ ĩo = ŋ ĩ o (iĢarələyən) və ŋ ĩ ó o (iĢarələnən). Onun üçlü bölgüsündə 1) indeks faktiki davamlılıq əsasında iĢarələyənin iĢarələnənə daimi bağlılığıdır; 2) ikon faktiki oxĢarlıq əsasında iki tərəf arasındakı əlaqədir; 3) simvol müəyyən edilən, razılaĢdırılan, adətə uyğun iĢarələyənlə iĢarələnən arasındakı əlaqədir. Ç.Pirsdə simvol iki digər növdən fərqli olaraq predmet deyil, o, çərçivə qanunudur ki, yerin- dən asılı olaraq replika və hallar Ģəklində reallaĢmaqla o biri ikisin- Фяхряддин Вейсялли. СЕМИОТИКА 68 dən fərqlənir. Ç.Pirs göstərirdi ki, 3 növün biri müəyyən sistemdə dominant ola bilər, buna baxmayaraq o biri ikisilə, ya da onlardan birilə əlaqələnə bilər. Məs., simvol ikon və indekslə birləĢə bilər. ―Əksərən arzu olunandır ki, reprezentat bu üç funksiyadan digər ikisini və ya üçüncünü istisna etməklə iĢlətsin, ancaq ən mükəmməl iĢarələr onlardır ki, onlarda ikon, indeks və simvol əlamətləri imkan daxilində bərabər Ģəkildə bir-birinə qarıĢsın.‖ 21 Ç.Pirsdən daha bir sitat: ―Çox çətin, bəlkə heç mümkün olmaz ki, təmiz mükəmməl indeksə misal verək və ya iĢarə tapaq, onda heç bir indeks keyfiyyəti olmasın... Diaqramın adətən simvolik xüsusiyyətlərilə yanaĢı təbiətcə indeksə yaxın əlamatləri də var, ancaq buna baxmayaraq o əslində həm də ikondur.‖ 22 AĢağıdakı Ģəkildə bunu aydın görmək olur. ġəkillər_______________________ simvol ikon Azərbaycan bayrağı indeks /kitab/ /k#i#t#ả#ḅ/ adam dayanıb Ģəklinə baxır Qeyd edək ki, F.de Sössür semiotika tarixində dönüĢ yaratmıĢ alimlərdən hesab olunur. 23 Onun iĢarə haqqında elmi ―semiologiya‖ (arabir signologiya) adlandırmaqla özündən qabaqkılara əsaslan- madığı birmənalı Ģəkildə aydın olur. Bunu həm onun iĢlətdiyi termindən, həm də əsasən dildəki iĢarələrin qanunauyğunluqlarını semiotik prinsiplərə rəğmən izahından görmək olur. F.de Sössür di- lin iĢarəviliyini sübut etməyə çalıĢır. O, özü ―Niyə indiyə kimi ЫЫЫ. С ЕМИОТИКАНЫН ТАРИХИНЯ БИР БАХЫШ 69 semiologiya yox idi?‖ sualına (1967, s.52) tam və aydın cavab ver- mir. Onun iĢarə haqqında mülahizələrini XIX əsrin 90-cı illərində dağınıq söylənmiĢ fikirlərindən, bir də 3 il ərzində oxuduğu mühazirələrdən izləmək mümkündür. F.de Sössür dili iĢarələr sistemi saymaqla çox böyük irəliləyiĢ əldə etmiĢdir və o, iĢarəliliyi səslə fikir arasında əlaqədə axtarır. F.de Sössürün semioloji sistemində ―iĢarə=semioloji dəyər‖ bərabərliyi mühüm rol oynayır. ġ.Balli (1902-1976) və A.SeĢeye (1907-1957) F.de Sössürün dinləyicilərinin mühazirə konsepktləri əsasında (özləri bilavasitə F.de Sössürün şagirdləri olmayıblar – F.V.) hazırlayıb çap etdir- dikləri ―Cours de linguistique générale‖ kitabında o qədər əlavələr və Ģərhlər ediblər ki, bununla da cenevrəli ustadın fikirlərinin təhrifinə geniĢ meydan yaradıblar. Ç.Pirsdən və E.Husserldən fərqli olaraq (onlar semiotikanın əsaslarını işləyib hazırlamışdılar – F.V.) F.de Sössür semiologiyadan gələcək mənasında danıĢır. 3 il ərzində (1908-1911) mühazırə oxuduğu tələbələrinin qeydlərinə əsasən R.Yakobson yazır ki, F.de Sössür dili iĢarə sis- teminə daxil etməklə onu iĢarə haqqında elmin tərkib hissəsi elan edirdi. Bunu da semiologiya (yunanca ŋ īo ―iĢarə‖ deməkdir) adlandırmağı təklif edirdi. Dilçilik də həmin iĢarələr haqqında elmin tərkib hissəsi olmalıdır. Dilçilər dilin semioloji xarekterini açmalıdır; yeni elmin vəzifəsi müxtəlif iĢarə sistemlərinin fərqlərini və oxĢarlıqlarını tapmaqdır. ―Semiologiyanın ümumi qanunları müəyyən ediləcək.‖ 24 F.de Sössür qeyd edir ki, dil yeganə iĢarələr sistemi deyil, yazı, görünən naviqasiya siqnalları, hərbi təbillər, nəzakət jestləri, mərasimlər, adətlər və s., bütün bunların, F.de Sössürə görə, se- mioloji xarakteri var. 25 F.de Sössür yazır ki, dil iĢarə nəzəriyyəsinin xüsusi halından baĢqa bir Ģey deyildir. O, Ģahmat oyununun qrammatikasını onun fiqurlarının müvafiq vacibliyilə müqayisə edərək bu oyunu dillə qarĢılaĢdırır, çünki bu semioloji sistemlərdə oxĢarlıq anlayıĢı dəyər anlayıĢı ilə çoxalır və əksinə. 26 Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|