G abduraxmanova

PARAZITOLOGIYA FANINING QISQACHA
RIVOJLANISH TARIXI
Parazitlar haqidagi m a’lumotlar eramizdan ancha avval paydo 
bo‘Igan. Ebersning mashhur Papirusida odamlarda parazitlik qiladigan 
gelmintlar, jumladan, askarida, teniyalar haqida ma’lumotlar bor.
Eramizgacha yashab o ‘tgan yunon vrachi, tibbiyot ilmining 
asoschilaridan biri Gippokrat (460-375-y.y.) odamlarda askarida, 
ostritsa, exinokokk uchrashi haqida ma’lumotlar qoldirgan. Olim fanga 
birinchi bo‘lib «askaridoz», «helmins» atamalarini kiritgan. Lekin u 
parazit 
chuvalchanglami 
va 
boshqa 
chuvalchanglami, 
hatto 
bocg6imoyoqlilar lichincalari va ilonlami hammasini ham bir deb 
tushungan. U odamlarda uchraydigan askarida, bolalar gijjasi, yassi 
chuvalchanglarning ayrim turlari bilan birga hayvonlar parazitini 
(exinokokkni) ham 
aniqlagan. 
Gippokrat gelmintlarni 
invazion 
kasalliklarning qo‘zg‘atuvchisi emas, balki o ‘z-o‘zidan vujudga 
keladigan biror kasallikning oqibati, deb noto4g‘ri tushuncha bergan.
Eramizdan avvalgi 384-322-yillarda yashagan yunon faylasufi 
Arestotel qoramollardagi exinokokkoz, cho‘chqalardagi sistiserkoz, 
odam askaridasi va ostritsa to‘g‘risida ma’lumotlar yozib qoldirgan.
Eramizdan avvalgi 116—27-yillarda yashagan Rim olimi Varron 
hayvonlarni botqoqlik, to‘qayzorlarda boqqanda ogMz va nafas yo'llari 
orqali mol organizmiga ko'zga kocrinmaydigan parazitlar kirib kasallik 
qo'zg'atadi deb fikr yuritgan.
Eramizdan avval va eramizning dastlabki yillarida qo‘tir kasal- 
ligiga qarshi oltingugurt, gelmintozlarga qarshi piyoz, sarimsoq piyoz va 
boshqa surgi dorilari ishlatilgan. Parazitlar to‘g‘risidagi ayrim ma’lu­
motlar bir qancha olimlaming qoMyozmalaridan ham topilgan, ammo 
ular parazitlami xudo yuborgan ofat deb, bu kasalliklami «davolash» 
uchun xudoga sig‘inish, iltijo qilish kerakligini aytishgan.
Gabustius (1549) gelmintologiya sohasida birinchi qoMlanmaning 
muallifi hisoblanadi. Olim qoMlanmada o ‘z davrida ma’lum bo'lgan gel- 
mintlarga tavsif bergan va davo xillariga to ‘xtalib o‘tgan, jigar qurtiga 
toMiq tavsif beradi.
Shvetsariyalik vrach K. Gesner (1516-1565) «Hayvonlar tarixi» 
asarida sodda organizmlar, ildizoyoqlilar haqida dastlabki ma’lumotlar
7

---

keltiradi. Sodda organizmlami tuzilishi to'g'risida tasavvurga ega 
bo'Imay turib, o ‘zi topgan ildizoyoqlini, juda kichik moHyuska deydi.
Sodda hayvonlarni o‘rganilishda keksa tabiatshunos, gollandiyalik 
mikroskop ustasi Anton van Levengukning (Anton van Leeuwenhoek, 
1632-1723) xizmatlari kattadir. Levenguk sistematik ilmiy tayyorgar- 
likka ega bo'lmasada, buyuk aql, zakovat sohibi boMgan va tabiiy 
fanlami sevgan.
Levenguk o ‘zini ishdan bo‘sh vaqtlarini kattalashtirib ko'rsatuvchi 
ko‘zgulami shlifovkasiga bag'ishlaydi. Natijada, oddiy k o'z bilan ko‘rib 
bo'lmaydigan mayda jonivorlami topadi va bu mayda jonivorlami 
«animalkula» deb ataydi. Olim jahonda birinchi boMib oddiy ko‘z bilan 
ko‘rib boMmaydigan sodda organizmlami ko‘radi. O'zini ixtirosi 
to‘g‘risida, o ‘sha paytda London qirollik jamiyatiga qarashli ilmiy bi- 
limlar markazida xat shaklida e ’lon qilib boradi. So'nggi xati 1723-yilda 
bosib chiqarilgan, shunda olim 91 yoshda edi. 1720-yilda bosib chi- 
qarilgan xatida olim, yoshim sakson sakkiz yarimga kirdi, umrimning 
kuziga o‘tdim deb yozgan. Olim o‘z ixtirosi bilan butun biologiya soha- 
sida yangi davmi boshlab berdi.
XVII-XVIII asrlarda asosan, parazitlarning morfologik tuzilishi 
o'rganilgan. XVII asming o ‘rtalariga kelib, Italiya tabiatshunosi F. Redi 
(1626-1698) tadqiqotlar orqali, go1 slit qurtlari o‘z-o‘zidan paydo 
boMmasligini, ular pashshalami tuxumi ekanligi va bu bilan organizmlar 
Arastu davridan mavjud boMgan o‘z-o‘zidan yaralish qonunini noto‘g‘ri 
ekanligini, ya’ni yo'qdan bor boMmasligini ilmiy tomondan isbotlab 
berdi.
P. Pallas (1771-1811) mashhur biolog, sayohatchi olim bo‘lib, o ‘z 
zamonasini olimlari, olimni tadqiqot uslublarini aniqligini ko'zda tutib, 
zamonasidan aw alroq tug'ilib qolgan deb ta’riflashgan. Olim akantose- 
fallar, sestodalar va nematodalaming rivojlanish sikllarini o'rganib, ular 
o‘ziga o ‘xshash avlodlardan paydo boMishini ilmiy asoslab bergan.
K.A. Rudolfi (1771-1832) butun hayotini parazit chuvalchanglami 
o‘rganishga bag‘ishladi. U birinchi marta o'ziga ma’lum bo'lgan 981 tur 
parazit chuvalchanglami to 'rtta sinfga: Trematoda, Cestoda, Ncmatoda, 
Akantosephala va 30 ta avlodga boMdi.
Nemis olimi G.F.Kyuxenmeyster sestodalarni rivojlanish siklini 
0
‘rganib, cho'chqa tasmasimon chuvalchangi odam va cho’chqa paraziti 
ekanligini aniqladi.
Protozoa termini birinchi boMib fanga 1820-yilda Goldfus tomo- 
nidan kiritilgan.
8

---

К. Zibold va Kyollekerlar (1845) tomonidan sodda hayvonlar 
olamini shu termin bilan atash taklif qilindi. Sodda hayvonlar XIX asr- 
dan to‘liq o ‘rganiIa boshlandi. Bu vaqtga kelib, erkin yashaydigan sodda 
hayvonlar bilan bir qatorda, odam va hayvonlarda parazitlik qiladigan 
sodda hayvonlar to ‘g‘risida ham ma’lumotlar to‘plandi.
Parazitologiya fanining taraqqiyotiga mikroskop va mikroskopik 
tadqiqotlaming takomillashuvi yordam berdi, shu tufayli XIX asrda 
parazitologiya fan sifatida shakllandi. Mana shu vaqtdan boshlab para- 
zitlaming biologiyasi o‘rganila boshlandi va eksperimental parazitolo- 
giyaga asos solindi.
1818-yilda L.Ya. Boyanus mollyuskalar tanasidagi serkariylami 
trematodalami lichinkalari boMsa kerak deb faraz qiladi.
1827-yilda akademik K.M. Ber tomonidan bu farazning to ‘g ‘riligi 
eksperimentlar asosida isbotlandi va kelgusida ma’lum turdagi tremato- 
dalarning rivojlanish siklini o ‘rganishga imkon berdi.
N.A. Xolodkovskiy odam va hayvonlarda uchraydigan gelmintlar- 
ning anatomiyasini, biologik rivojlanish bosqichlarini va sistematikasini 
o ‘rganib, rus tilida gelmintlar to‘g‘risida birinchi atlas yozdi.
XIX 
asrning ikkinchi yarmidayoq turli kasalliklami qo‘zg‘atuvchi 
bir hujayrali hayvonlar (sodda hayvonlar) topildi. Sodda hayvonlarni 
zamonaviy klassifikatsiyasi R. Leykart (1879) nomi bilan bog‘liq. 
U Sporalilar guruhiga gregarina, koksidiyalami qo‘shib o ‘rganishni 
taklif qildi.
Keyinroq esa hasharotlar va kanalar ba’zi kasalliklaming qo‘z- 
g‘atuvchilarini tarqatishdagi ro‘li, shuningdek, faqat odamlarga xos 
boMgan parazitar kasalliklar ham aniqlandi. Bu davrda parazitolo- 
giyaning rivojlanishiga rus olimlaridan E.A. Ostrovskiy, A.P. Fedchen- 
ko, E.K. Brandt, N.M. Melnikov, 1.1. Mechnikov, F.A. Lesh; nemis 
olimlaridan F. Kyuxenmeyster, K. Foxt, R. Leykart; ingliz olimlaridan 
R. Ross, P. Menson, J. Datton, J. Todd; Italiya olimi B. Grassi; fransuz 
olimi Sh. Nikol va boshqalar katta hissa qo‘shdilar.
E.A. Ostrovskiy XIX asrning 50-yillarida exinokokkoz va senuroz 
kasalliklari qo‘zg‘atuvchilarining rivojlanish sikllarini o‘rganib, gelmint- 
larni o ‘z-o‘zidan rivojlanish qonunini tanqid qiladi.
E.K. Brand XIX asrning 70-80-yillarida odam va hayvonlar pa- 
razitlari to‘g‘risidagi kitobni yozadi.
N.M. Melnikov it va uy hayvonlarini burgasi hamda junxo‘rlari 
tasmasimon chuvalchanglar sinfiga kiruvchi