03-Evliya Chelebiye Gore Guneybati Anadolu (Aydin, Denizli, Muyula)

93 
 
İKİNCİ BÖLÜM
DENİZLİ SANCAĞI
I. Denizli Merkez Kazası
Evliya Çelebi Batı Anadolu’daki seyahatini sürdürerek Aydın Vilayeti’ni 
dolaştıktan sonra Nazilli yoluyla bu vilayetten ayrılmış, Ezine-âbâd ve Honaz 
üzerinden Denizli’ye ulaşmıştır. Burada Denizli tarihi ve coğrafyası hakkında bilgi 
vermek yerinde olacaktır. Bugünkü Denizli'nin bulunduğu yerde Türkler tarafından 
tesis edilmiş olan şehre ilk ismini veren iskân yeri, bugünkü Eskihisar köyü 
civarındaki harabelerin bulunduğu yerde M.Ö.III.asır ortalarında Seiefkilerden 
Antiochos Il.tarafından zevcesi Laodike 'ye izafeten Laodikeia ismiyle kurulmuş olan 
ve aynı adlı diğer yerleşmelerden ayırdetmek için Lykos Laodikeiası anlamına gelen 
Laodikeia ad Lykum şeklinde zikredilmiş olan şehirdir.
479
Laodikeia şehri de, Türkler tarafından fethedilmesiyle birlikte, aynı isimle 
mâruf olan diğer şehirlerde olduğu gibi Türkçeleşmiş şekli olan Lâdik veya Lâdıkıyye 
ismini almıştır.
480
XIII. asrın ortalarından itibaren yerine Lâdik yanında Toğuzlu adını 
da vermişlerdir. Böylece, bir müddet şehir kayıtlarda Lâdik olarak zikredilmiş 
olmasına rağmen halk arasında daha ziyâde Toğuzlu ismiyle mâruf olmuştur. Bu 
şekilde yeni kurulan şehre halkın izafe etmiş olduğu Toğuzlu bir süre sonra Tonguzlu 
ve nihayet Türkçenin gelişmesine paralel olarak bugünkü isme esas teşkil eden 
Tonuzlu şekline dönüşmüştür.
481
XVI. Yüzyıldan itibaren de bu isim Denizli şekline 
girmiştir. Denizli isminde “deniz” kökü etkilidir. XIII. ve XIV. Yüzyıllardaki ilk 
                                                           
479
Darkot, “Denizli”, İA, III, s.258
480
Tuncer Baykara, Denizli Tarihi, s.43
481
Turan Gökçe, XVI. Ve XVII. Yüzyıllarda Lâzıkıyye (Denizli) Kazası, s.15-16

---

94 
 
şeklinde ise “domuz” kelimesi tesirli olmuştu. Bu değişmede şüphesiz Türkçe’de 
domuz (dognuz) ve deniz (degniz) kelimelerinin birbirlerine yakın yazılışlarının rolü 
büyüktür.
482
Tarihsiz olmakla beraber II.Bâyezid devrine (1481-1512) âit olduğu 
tahmin edilen kazaya âit tahrir defteri parçasında kullanılan tek isim Tonuzlu 'dur. 
Aynı şekilde 1520 tarihli tahrir defterinde de sâdece aynı imlâ ile Tonuzlu isminin 
kullanıldığı görülmektedir.
483
XVI ve XVII. asırlarda, bâzı kayıtlarda tesadüf edilen 
Denizli adına rağmen, hâkim olarak kullanılan isim Laodikeia-Lâdik/ Lâzık 
çizgisinin Osmanlı klasik dönemindeki uzantısını teşkil eden Lâzıkıyye olmuştur.
484
Evliya Çelebi ise Denizli isminin şehrin dört bir tarafında binlerce pınar ve 
çeşme bulunmasından ve suyun çokluğunda dolayı verildiğini ifade eder.
485
Buradan 
anladığımız kadarıyla Evliya halk arasında kabul gören bir söylenceyi Denizli 
isminin kaynağı olarak bize iletmiştir.
1. İdari Yapı
Evliya Çelebi Denizli’nin Kütahya Sancağı’na bağlı olduğunu belirtmektedir,
fakat buranın eskiden başka bir liva olarak teşkilatlandırıldığını da ifade eder. Daha 
sonra  “(…) tarihinde Bağdat fatihi Gazi Sultan Murad’ın kızı olan Kaya Sultan’a 
mülk olarak hayatı süresince ve evladının evladına hatt-ı şerif ile müsellemden muaf 
has olarak verildiğini” de Seyyahımız eklemektedir.
486
Denizli hâssı olarak zikredilen kazadaki hâs yerlerin XVII. asrın ortalarında 
IV. Murad’ın kızı olup, Melek Ahmet Paşa ile evli olan Kaya Sultan hâslarına tahsis 
edilmiş olduğu ve bunların XVII. asrın sonlarına doğru Kaya Sultan’ın tek kızı 
Fatma Hanım Sultan tarafından tasarruf edildiğini görüyoruz.
487
  Evliya buranın hala 
başka hakimi olduğunu, 300 asker ile 40 yük akçe iltizam tahsil ederek 20000 kuruşu
da kendisi için tahsil ettiğini, bu bilgileri de Evliya kendisinin kayıtları tuttuğu için 
                                                           
482
Baykara, “Denizli”, DİA, s.155-156
483
Gökçe, a.g.e, s.17
484
Gökçe, a.g.e, s.19
485
Seyahatname, s.101-102
486
Seyahatname, s.101
487
Gökçe, a.g.e, s.410-411

---

95 
 
bildiğini yazmaktadır. 
488
Denizli Şehri’nin merkezindeki görevliler ise şunlardır; 
Şeyhülislam, nakibüleşrafı, ayanı eşrafı, kethüdayeri, yeniçeri serdarı, dizdarı,
neferatları ve şehir subaşısı vardır.
489
Seyyahımız Denizli’nin hükmünde beş kaza olduğunu söyleyerek bunları şu 
şekilde sıralar ilk önce Denizli Kazası, Ezine Abad Kazası, Çeharşenbe Abad Kazası, 
Gököyük Abad Kazası, Honaz Abad Kazası. Bu beş kaza birbirine bağlı olmakla 
Denizli hassı hududundadır. Denizli Şehri Kazası Evliya’nın söylediğine göre üç yüz 
payesiyle baş kazadır. Nahiyesi (…) kuradır.
490
Evliya Denizli’nin önceleri Sancak merkezi olduğunu söylese de yapılan arşiv 
çalışmalarında bu yönde herhangi bir bilgiye rastlanmamıştır.
491
Dolayısıyla 1429 
yılında Denizli’nin kesin olarak Osmanlı topraklarına katılmasıyla, yapılan idari 
taksimat sonrasında burası Anadolu Eyaleti içerisinde 1451 yılından itibaren Paşa 
Sancağı olan Kütahya Sancağı’na bağlanmıştır.
492
XVI. ve XVII. asırlarda aralıksız 
olarak Anadolu Beylerbeyliği’nin merkezi olan Kütahya livâsını teşkil eden idari 
birim olduğu anlaşılan Lâzikiya Kazası’nın nahiyeleri ise 1519-20 ve1530 tarihli 
defterlere göre: Lâzikiye (merkez), İbsili, Kaş-Yenice ve Aydos idi. XVI. asrın 
sonlarına doğru meydana gelen değişiklikle İbsili nahiyesi Ezine, Kaş-Yenice 
nahiyesi de Çarşamba adıyla kazadan ayrılarak kadılık haline gelmişlerdir. XVII. asır 
boyunca da bu durum hiç değişmeden devam etmiştir.
493
2. Fiziki Görünüm
Kaza merkezi Denizli şehri, Anadolu’nun güney-batısında, Büyük Menderes 
havzasının güney-doğusunda, Babadağ ve Honaz dağı gibi yüksek dağlara dayanan 
bir ovanın güney kenarında bulunmakla beraber, gerçekte irtifaı 250 m. daha düşük 
                                                           
488
Seyahatname, s.101
489
Seyahatname, s.101
490
Seyahatname, s.101
491
Darkot, a.g.m, s.530
492
M. Çetin Varlık, “XVI. Yüzyılda Anadolu Beylerbeyliği  Sancakları ve Kadılıkları Üzerine”, 
Atatürk Üniversitesi’nin Kuruluşunun XX. Yıl Armağanı, IV. Kitap Ankara 1978, s.19-31
493
Gökçe, a.g.e, s.49-52

---