Atatürk üNİversitesi TÜRKİyat araştirmalari enstiTÜSÜ dergiSİ Sayı / Number 57 Güz / Autumn 2016
Yüklə 16,6 Mb. Pdf görüntüsü
|
Sultan II. Abdülhamid’in Eğitim Politikalarının Mali Bir Veçhesi: Evkâf-ı Münderisenin Maarife Terki TAED
57* 1851
Münderis vakıf gelirlerinin sarf edildiği en önemli alan şüphesiz okul binalarının inşa veya kira masraflarıydı. 1890 yılında Erzurum’da açılacak bir rüştiye mektebinin kirasının ya ahalinin yardımlarıyla yahut münderis vakıflardan elde edilen meblağdan karşılanması istenmişti. 39 Yine Bağdat’a bağlı Azamiye’de açılacak bir iptidâî mektebin masrafları ile mualliminin 200 guruşluk maaşı için münderis vakıflara müracaat edilmesi izni istenmiş, bu istek nezâretçe olumlu karşılanmıştı (1891). 40 Bağdat Vilayetinden vuku bulan bir başka istekte de Cedit Hasan Paşa İptidâî Mektebinin kimi ihtiyaçları için münderis vakıflardan alınan 20 guruşun yetmediği ve bu tahsisatın 30 guruşa çıkarılması gündeme getirilmiştir. Maarif Nezâretinin muhasebe kalemince bu istek müspet karşılanmıştır. 41 Üsküp’te (Kosova Vilayeti) açılacak bir kız rüştiyesi için keza evkâf-ı münderise hasılatına başvurulmuş ve 1.060 kuruşluk kira masrafı buradan karşılanmıştır. 42 Yine Kosova’ya bağlı Gilan Kazasında muallimleri mevcut olduğu hâlde kapalı olan 23 iptidâî mektebin yeniden açılması için gerekli tahsisatın temin edilmesi kapsamında münderis vakıf gelirlerine veya ahalinin yardımlarına başvurulması önerilmiştir. 43 Bu verinin alındığı belgede maddi imkânsızlıklar söz konusu edilerek adeta çaresiz kalındığına dikkat çekilmiştir. Böylesine bir çaresizlik içinde Sadaret’in ilk tedbir olarak münderis vakıfları tavsiye etmesi bu vakıfların önemini göz önüne sermekle birlikte bunun ne derece makul ve elverişli bir uygulama olduğunu da ortaya koymaktadır. Evkâf-ı Münderise gelirlerinin yerli yerinde kullanıldığı Cezayir-i Bahr-i Sefid Vilayetine bağlı Sakız adasında 25.000 guruş meydana çıkarılmış, bunun 24.000 kuruşuyla iki adet (kız ve erkek) iptidâî mektep yapılmış, kalan 1.000 guruş ise bu okullardaki fakir öğrencilere her yıl elbise yaptırmak için ayrılmıştır. Bu tasarruftan halkın gayet memnun olduğu, eğitime olan rağbetin arttığı ve adı geçen okullardaki öğrenci sayılarının hayli yükseldiği ifade edilmiştir. 44
Talimatın yayınlanmasından iki yıl sonraya ait bu kayıtta sistemin düzgün işletilmesinin ne gibi faydalar temin ettiği görülmektedir. 1886 yılında Bitlis Vilayetine bağlı Muş Sancağında ahalinin yardımları ile açılması planlanan kız ve erkek 15 iptidâî mektebinin muallim maaşlarına tahsis edilen münderis vakıf gelirlerinin yeterli olmadığı belirtilmişti. Ayrıca yapılması düşünülen 17 rüştiye ve sıbyan mektebi için hazine tarafından toplanan diğer vakıf gelirlerinin de bu yolda kullanılmasına izin istenmiş ise de Sadaret bu
39 BOA. MF. MKT. 121/93 (1308.S.26/11 Ekim 1890). 40 BOA. MF. MKT. 129/77 (1308.Za.27/4 Temmuz 1891). 41 BOA. MF. MKT. 132/99 (1309.R.12/15 Kasım 1891). 42 BOA. MF. MKT. 192/38 (1311.B.1/8 Ocak 1894). 43 BOA. BEO. 464/34738 (1312.S.24/27 Ağustos 1894). 44 BOA. MF. MKT. 83/66 (1301.B.19/15 Mayıs 1884). 1852 * TAED
57
Yakup KARATAŞ
durumun uygun olmayacağını ve evkâf-ı münderise dışındaki vakıf gelirlerinin maarife terk edilemeyeceğini belirterek başka bir kaynak bulunmasını tavsiye etmişti. 45 Muş’takine benzer bir talep 1887’de Diyarbekir’den gelmiş ve burada yapılması tasavvur edilen bir darülmuallimin ile on iptidâî mektep için münderis vakıf gelirlerinden pek bir şey elde edilemediği belirtilerek başka vakıf gelirlerinin bu yolda tahsis edilmesi istenmişti. Maarif ile Evkâf Nezâretleri arasındaki görüş alış verişleri neticesinde EMT’ye vurgu yapılarak münderis vakıflar dışındaki vakıf gelirlerinin bu amaçla kullanılamayacağı ifade edilmişti. 46
1900’lü yıllardan itibaren münderis vakıf gelirleri kontrolünü düzene sokmayı başaran Erzurum Vilayetinde 1906 yılı itibariyle 31 adet mektebin (1 Rüştiye, 1 kız ve 29 erkek iptidâî) açıldığı müjdesi verilmişti. Bu okullar zebhiye vergisine 47 yapılan zamdan maarif hissesine alınan para ve münderis vakıf gelirlerinden sağlanan meblağlarla açılmıştı. Okulların yer ve sayılarını gösteren bir defter de tanzim eden vilayet maarif müdüriyeti, bu okulların hayatiyetini sürdürmesi için de yıllık 40.000 guruşa ihtiyaç olduğunu ve bu masrafın münderis vakıflardan karşılanacağını belirtmişti. Maarif Nezâreti de adı geçen okulların masraf kalemleri, görevlendirilecek öğretmenler ve gelirleri kullanılan münderis vakıfları gösteren detaylı bir defter hazırlanarak gönderilmesini istemişti 48 .
daha önceki yıllarda başlatılan girişimler hızlandırılmıştı. Ancak vilayet maarif bütçesi ve münderis vakıf gelirlerinin elverişsizliği nedeniyle bu okul için kaynak oluşturulamamıştı. 49
Erzincan (Pülümür) ve biri de Bayezid’de (Eleşkirt) bulunmak üzere toplam dört rüştiye mektebi açılmıştı. 50 Esasında aynı tarihlerde (1908) Erzurum maarif idaresinin gelir ve giderleri incelendiğinde zebhiye vergisi zammı ile münderis vakıf gelirlerinin Karakilise’de bir rüştiye
45 BOA. MF. MKT. 90/84 (1303.B.6/10 Nisan 1886). 46 BOA. MF. MKT. 55/49 (1305.S.5/23 Ekim 1887). 47 Zebhiye Vergisi (Resmi); şehir ve kasabalarda kesilen hayvanlardan alınan bir vergi. Ünal, Osmanlı Tarih Sözlüğü, s. 743. Maarif hissesi olarak zebhiye resmine şu şekilde zam yapılmıştı: manda ve deve başına 5 guruş, sığır başına 3 guruş, koyun başına 1 guruş, keçi için 30 para ve kuzu ve oğlak için 8 para zam uygulanmıştı. Abdurrahman Vefik (R. 1330/M. 1914), Tekâlif Kavaidi (İkinci Kısım), İstanbul: Kanaat Matbaası, s. 436. Erzurum’da bu vesileyle yıllık yaklaşık 40.000 guruş elde edileceği tahmin edilmekteydi (1902). Yakup Karataş (2010), Sultan II. Abdülhamid Döneminde Erzurum (Sosyal, Ekonomik, İdari ve Demografik Yapı), (Yayımlanmamış Doktora Tezi) Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Erzurum, s. 231 (dn). 48 BOA. MF. MKT. 905/34 (1323.Za.14/10 Ocak 1906). 49 BOA. MF. MKT. 1020/24 (1325.Ş.27/5 Ekim 1907). 50 Uğur Ünal (2015), İkinci Meşrutiyet Öncesi Osmanlı Rüştiyeleri, Ankara TTK Yayınları, s. 102. Ayrıca bk. Songül Keçeci Kurt (2014), Belgelerle Bayezid Sancağı Maarifi (1856/1914), Erzurum, s. 57. Yüklə 16,6 Mb. Dostları ilə paylaş:
|