G abduraxmanova

Calicophoron
avlodiga m ansub trematodalar, Shimoli-g‘arbiy hudud­
larida esa param fistom alarning qolgan avlod vakillari tarqalgan. So‘ngi 
yillarda Samarqand viloyatining U rgut va Tayloq tumanlarida 
kalikoforoz va gastrotilyaksozlam ing kuchli o ‘choqlari paydo boMgan. 
Ayrim qishloqlarda aholi qoramollarining ular bilan 100% gacha 
zararlanganligi va ayrim hollarda nobud boMishi kuzatilgan. B u kasallik, 
ayniqsa, yosh m ollarda ko‘proq uchraydi.
Paramfistomatoz o ‘tkir va surunkali shaklda kechadi. 0 ‘tkir 
paramfistomatoz 1,5-2 yoshli buzoqlarda kuzatiladi. Hayvonlarda ishtaha 
yo'qoladi, holsizlanadi, uzoq vaqt yotadi, ich ketish, ich qotishi bilan 
almashib turadi. Surunkali paramfistomatozni voyaga yetgan gelmintlar 
qo‘zg‘atib, trematodalaming oshqozon oldi boMimlarida parazitlik 
qilishidan kelib chiqadi. Kasallikning bu shaklida hayvonlar keskin ozadi, 
ko‘pincha yotadi, qoramollarning sut mahsulotlari kamayadi.
Odatda, param fistom atozning o‘tkir shakli buzoqlar yaylovga 
haydagandan bir oydan keyin kuzatiladi. Parazitning voyaga yetgan 
shakllari hayvonlar organizm ida bir necha yil yashab, ularni katta va to ‘r 
qorinlarida yilning ham m a fasllarida topish mumkin.
Kasallangan mollarni bitionol va geksaxloretan kabi dorilar bilan 
davolanadi. Param fistom atozning oldini olish uchun chorva mollarni 
paramfistomatidlar bilan zararlangan yaylovlarda boqmasHk, dalaga 
ishlatiladigan go‘nglam i qayta ishlash, oraliq xo‘jayinlari uchun qulay 
boMgan koMmak va keraksiz suv havzalarini quritish, yaylovlam i 
aimashtirib turish kabi chora-tadbirlami am alga oshirish lozim.
X asstileziyaning (H asstilesia ovis) tuzilishi va biologik xusu- 
siyatlari. Xasstilezioz q o ‘z g catuvchisi - Hasstilesia ovis Brachylaem idae 
oilasiga kiradi. Hasstilesia ovis trem atoda turining shakli tuxum sim on, 
qoramtir rangda boMadi. Tana uzunligi 0,79-1,12 m m keladi. Asosan 
chorva mollarining ingichka ichagida parazitlik qiladi. Xasstilezia 
O czbekistonda tog6 va to g ‘oldi hududlarida qo‘y va echkilarning 
ingichka 
ichagida 
parazitlik 
qiladi. 
Bu 
trem atodaning 
oraliq 
xo‘jayinlari-quruqlik m ollyuskalaridan Pupilla muscorum va V allaom ia 
costata turlari hisoblanadi. Parazit tuxumining ichida lichinkasi boMadi. 
M ana shunday holatdagi parazitning tuxumlari kasal hayvon tezagi 
orqali tashqi muhitga chiqadi. Bunday tuxum lar parazitning oraliq 
xo‘jayinlari-quruqlik m ollyuskalari organizmiga tushganda tuxum dan 
miratsidiy lichinkasi chiqib mollyuska jigariga o ‘tadi va keyingi 
lichinkalik davrlari, ya’ni sporotsista va serkariy davrlarigacha
126

---

rivojlanadi. Serakariy rivojlanishining 24-kunidan boshlab, oraliq 
xo‘jayinidan tashqi muhitga chiqadi va tashqi muhitda nam lik yetarli 
bo‘lsa 3 kungacha yashay oladi. Keyinchalik serkariylar qo‘shimcha 
xocjayinlari boMmish har xil turdagi quruqlik mollyuskalari tanasiga 
kirib, ularning buyraklarida rivojlanishini davom ettirib keyingi yuqumli 
holdagi lichinkalik davri metatserkariyga aylanadi.
M etatserkariylar bir oy 
davomida rivojlanadi, keyinchalik 
m etatserkariylar yupqa pardaga o‘ralib, yaylovlarda mollyuskalar 
tanasida qishlab, 6 oydan ko‘proq vaqt yashashi mumkin. Tanasida 
parazitning yuqumli holatdagi metatserkariylari bo‘lgan quruqlik 
mollyuskalari o‘t yoki suv orqali q o ‘y va echkilar organizmiga tushsa, 
taxm inan 27 -3 0 kundan keyin hayvonlar ichagida parazit jinsiy voyaga 
yetadi (24-rasm).
24- rasm . H asstilesia ovis trem ato d asin in g rivojlanish sikli sxemasii.
Qulay sharoitda oraliq, qo‘shimcha va asosiy xo‘jayinlarda 
parazitning rivojlanish davri 80 -9 0 kunga to 4g‘ri keladi. Xasstilezioz 
bilan kasallangan qocy va echkilam ing shilliq pardalari oqaradi, hayvon 
oriqlaydi, ichi ketadi. 0 ‘zbekistonda qo‘ylar asosan, xasstilezioz bilan 
yozda kasallanadi.
127

---

Xasstilezioz 0 ‘zbekiston sharoitida tog* va tog‘ oldi hududlarida 
qo‘y va echkilar o ‘rtasida uchraydi. Invaziya intensivligi keng doirada 
o ‘zgarib turadi. Shu yil tugMlgan qo‘zilar kuchli zararlanib, invaziya 
intensivligi 120 m ing nusxagacha yetishi mumkin.
H ayvonlam ing yoshi kattalashgan sayin invaziya intensivligi 
pasayib boradi. Ikki yoshli hayvonlarda invaziya intensivligi 40 
mingtagacha, undan katta yoshdagi hayvonlarda esa 107-2574 tani 
tashkil etadi.
Xasstileziyalam ing oraliq xo‘jayinlari - quruqlik mollyuskalari 
tog‘ oldi va to g ‘li hududlarda keng tarqalib, 1 m2 m aydonda 80 tagacha 
nusxani tashkil etadi. M ollyuska organizmidagi metaserkariylar qishlab 
chiqadi va hayvonlam ing zararlanish manbai bo‘Iib xizmat qiladi.
Dastlabki 
klinik 
belgilar q o ‘ylam i 
nosog‘lom 
yaylovlarga 
haydagandan 15 kundan keyin qo‘zilar o ‘rtasida paydo bo‘la boshlaydi. 
Ayrim hayvonlarda tez-tez yotish, qorin devori taranglashuvi, loxaslik 
paydo bo‘ladi. Q o‘zilar zararlangandan 30-35 kundan keyin ich ketishi 
kuzatiladi, tezak qoMansa hidga ega, kocrinadigan shilliq pardalar 
oqimtir, oziqlanmaydi. Tana harorati m e’yoriy haroratning yuqori 
darajasida 
bo'ladi 
(40,2-40,7°C ). 
K atta 
yoshdagi 
hayvonlarda 
yuqoridagi belgilar kuchsiz namoyon bo‘ladi, am m o surunkali kasal 
hayvonlar o‘sish va rivojlanishdan orqada qoladi.
Kasallikni aniqlash uchun boshqa trematodozlardagi singari 
uygcunlashgan tekshirishlar o ‘tkaziladi. A sosiy e’tibor xo4jalikning 
epizootologik holatiga qaratiladi. Laboratoriyada tezak namunalari 
ketma-ket yuvish usuli bilan tekshiriladi. G elm intologik yorib ko‘rishda 
ingichka ichak yuqori qismi shillig6ini diqqat bilan tekshirish muhim 
ahamiyatga ega.
Kasallangan hayvonni davolash uchun iverm ektinning 1% li 
eritmasi 0,075-1,125 mlGVkg dozada, bir marotaba, teri ostiga 
qoMlaniladi. Undan tashqari, panakum ing 22,2% li granulasi har bir 
hayvonga alohida yoki giiruh usulida (har bir hayvonga 5 g dozada) 
tavsiya etiladi. U rsoverm it va atsetvikol preparatlari ham xasstileziozda 
yaxshi natija berishligi m a’lum.
X o‘jaliklardan 
xasstileziozni 
to cligcicha 
y o ‘qotish 
uchun 
uygcunlashgan 
tadbirlar o ‘tkaziladi. 
Bularga qo‘y 
va echkilar 
organizmidagi voyaga yetgan gelm intlam i, tashqi m uhitda ular tuxumi 
v a oraliq xocjayinlarini yo‘qotish, hamda hayvonlam i to ‘la qimmatli 
oziqalantirish va ularni saqlashning sanitar-gigiyenik holatini yaxshilash 
kiradi. Hayvonlar o ‘rtasida profilaktik m aqsadda bir yilda ikki m arta
12S

---

gijjasizlantirish oMkaziladi. Xasstileziozda yaylovlarni almashtirib turish 
eng samarali usul hisoblanadi. Hayvonlarning xasstilezioz bilan 
zararlanishining oldini olish uchun ulami, Pupilla va Vallonia avlodiga 
mansub mollyuskalari boMmagan yaylovlarda boqish zarur.
E u ritre m a la rn in g (E u ry tre m a sp.) tuzilishi v a biologik 
x u su siy atlari. Euritrematoz qo‘zg‘atuvchilari qo‘y, echki, qoramol, 
tuya, cho‘chqa, bug‘u hamda bir qancha y o w o y i kavsh qaytaruv- 
chilam ing paraziti hisoblanadi. Ular