G abduraxmanova

Orientobilharzia turkestanica
o ‘ziga xos ayrim jinsli trematoda 
turi boMib, Schistosomatida turkum iga Schistosomatidae oilasiga man­
sub.
Erkaklarining uzunligi 6,4-12,9 mm, eni 0,48-0,64 mm. OgMz 
so‘rgMchi yumaloq, 70 -8 0 tagacha boMgan urug‘donlari cho‘zinchoq- 
oval shaklga ega. Urug‘donlari ichak naylari orasida ikki qator boMib 
joylashadi. U rg‘ochilarining uzunligi 4,8-6,8 mm, eni 0,08-0,14 mm. 
So‘rgMchlari rudimentar. Bachadonda bitta tuxum uzunchoq-oval 
shaklda boMib, har bir qutbida bittadan ilmoqchalari mavjud.
143

---

Boshqa qon ikki so‘rg ‘ichlilariga o ‘xshab uning ham rivojlanishi 
ikkita xo‘jayinda ketadi (32-rasm). Uning oraliq x o ‘jayini chuchuk suv 
shilliqqurtlari (Lymnaea auricularia, Lym naea pereger) va asosiy 
xo‘jayinlari chorva mollari hisoblanadi.
U rg‘ochi trem atodalar bevosita ichak devoriga yaqin joylardagi 
m ayda qon tom irlariga o‘tadi va shu joylarga hali to‘liq yetilmagan 
tuxum ajratadi. Tuxum ning keyingi rivojlanishi va tuxum ichida 
m iratsidiy shakllanishi xo‘jay in to'qim asida am alga oshadi.
32-rasm . O riy en to b ilg arsiy a 
(Orienthobilharzia turkestanica)-
n ing rivojlanish sikli: A -parazitning asosiy xo‘jayin!ari; B-parazitning 
oraliq xo^ayini-m ollyuska; 1-jinsiy voyaga yetgan parazit; 2-tuxum;
3-miratsidiy; 4-serkariy.
Tuxum o‘zida mavjud b o ‘lgan ilmoqchalari yordam ida m ayda qon 
tomirlarini yorib ichakga o ‘tib oladi va hayvon tezagi bilan tashqi 
muhitga chiqadi.
Tuxum suvga tushganida uning ichidagi miratsidiy chiqadi va 
chuchuk suv qorinoyoqli m ollyuskalar sinfi vakillari organizmiga man- 
tiya bocshliqlari orqali o ctib oladi. M oliyuska organizmida parazit
144

---

lichinkalari partenogenetik y o i bilan rivojlanib, ona va qiz sporotsista- 
larga aylanadi. O na sporotsista o ‘z navbatida partenogenetik yo‘l bilan 
ko‘payib 100-200 ta qiz sporotsistalar va har bir qiz sporotsistada 
kelgusida 100 tadan serkariylar hosil bocladi, ya’ni bitta miratsidiydan 
kelgusida 20 mingdan ortiq serkariylar shakllanadi. Mollyuskalar 
tanasida serkariylar 18-21 kunda rivojlanadi va mollyuskalardan suvga 
chiqadi. Bunda serkariylar asosiy xo‘jayinlari tanasiga terini teshib 
kiradi. Yosh parazitlar jigar, oshqozon, charvi, oshqozon osti bezining 
qon tom irlariga o‘tib 2 oydan keyin jinsiy voyaga yetadi va yana tuxum 
qo‘y a boshlaydi. Orientobilgartsiyalar asosiy xo‘jayini organizmida 7 
yilgacha yashashi mumkin.
Respublikam izda bu kasallik asosan Orol bo‘yi hududida, ya’ni 
Q orapolpogciston Respublikasi va Xorazm viloyati chorvachilik xo‘ja- 
liklariga tegishli hayvonlar orasida keng tarqalgan. Kasallik mamlaka- 
tim izning shimoli-sharqiy hududlarida ham qayd etilgan. Oriento- 
bilgartsiozga barcha yoshdagi qo'ylar va qoramollar chalinadi. Yilning 
ham m a fasllarida orientobilgartsioz qayd etilishi mumkin, ammo kuz- 
qish davrida invaziya ekstensivligi va intensivligi eng yuqori darajaga 
yetadi. Hayvonlar mollyuskalar yashaydigan suv havzalarida zararlanadi.
Respublikam izda qoramollar o ‘rtacha 43,7 %, qo‘ylar - 20,9 %, 
echkilar - 12,2 %, tuyalar - 8,3 % , otlar-18,7 %, cho‘chqalar - 5,0 
%
zararlanganligi va invaziya intensivligi 110000 tagacha nusxani tashkil 
yetganligi aniqlangan.
Orientobilharzia turkestanica
trematodasi serkariylari odamlarda 
shistosomatid «serkariozi» yoki «dermatiti» kasalligini keltirib chiqa- 
rishligi mumkin. Bu kasallik 
O. turkestanica
trematodalarining oraliq 
xo‘jayinlari mavjud suvlarda cho‘milish vaqtida, baliq tutishda, suv 
havzalari bilan bogMiq ishlami bajarayotganda paydo bo‘ladi.
Orientobilgartsiyalar yopiq tizimda parazitlik qilib, qon tomirlarini 
tuxumlari va modda almashinuvining so‘nggi mahsulotlari bilan 
toMdiradi. Serkariylar organizmga kirishi va migratsiya qilishi, tuxum- 
larning to ‘qimalardan o ‘tish davrida organizmga mexanik ta ’sir 
ko6rsatadi. Parazitlam ing modda almashish mahsulotlari esa toksik ta ’sir 
etadi.
Q o'ylam i tajriba sharoitida orientobilgartsiya bilan zararlab k o 6rish 
orqali, kasallik bir necha bosqichda kechishi aniqlangan.
Kasallikning birinchi bosqichida dermatit, tana haroratining ko‘ta- 
rilishi, puls va nafas olishi tezlashuvi kuzatilib, orientobilgartsioz
145

---

serkariozi bilan xarakterlanadi. Ushbu o ‘zgarishlar hayvonlar zararlan- 
gandan keyin 10-12 kun ichida kuzatiladi.
Ikkinchi bosqich - organizm da sezilarli fiziologik funksiyalar 
buzilishi kuzatilmaydi. B u davr orientobilgartsiyalarning qon tom irlarda 
o ‘sish va rivojlanish vaqtiga to ‘g-ri keladi
Kasallikning uchinchi (o ‘tkir) bosqichi hayvonlar zararlangandan
5-6
hafta o ‘tgach paydo boMib, kuchli ich ketishi kuzatiladi, tezakda qon 
va fibrin pardalari paydo boMadi. Barcha klinik belgilar yaqqol namoyon 
boMadi: tana harorati 41,6°C ga ko4ariladi, puls m inutiga 180 tagacha 
yetadi, aritmiya, tez-tez nafas oladi. Kuchli zararlangan hayvonlar nobud 
b o ‘ladi.
Qoramollar orientobilgartsiozida asosan ingichka ichak jarohat- 
lanadi. Ichak ichidagi m assa suyuq qon va fibrin parda aralash bo‘ladi. 
Ichak shilliq pardalariga qon quyilishlari kuzatiladi. Ichak tutqichlari 
qon tomirlari qaralganda, ularda trem atodalam i k o crish mumkin. Jigar 
hajm i kattalashadi.
Bu kasallikka qarshi ambilgar, miratsil-D, dronsit kabi dorilar 
qoMlaniladi. Kasallikning oldini olish uchun esa parazitning oraliq va 
asosiy x o ‘jayinlari orasidagi biologik zanjimi uzish kerak. Buning uchun 
esa mollarni ko‘proq ogMlxonalarda boqish zarur, buzoqlam i alohida 
saqlash, x o ‘jaliklarda mollarni sug‘orishni to ‘g ‘ri yoMga qo‘yish, 
botqoqliklam i quritish kabi ishlarni am alga oshirish lozim.
So‘rgMchlilar sinfi o‘z navbatida digenetik so ‘rgMchlilar va 
aspidogasterlar kenja sinflariga boMinadi.
Digenetik so‘rgMchlilar (Digenea) kenja sinfi vakillarining bar- 
chasida 2 ta so‘rgMchi boMadi. Rivojlanishi ju d a murakkab boMib, nasi 
gallanishi orqali boradi. SocrgMchlilar sinfining k o ‘pchilik turlari dige­
netik so‘rgMchIiliar kenja sinfiga kiradi.
Aspidogasterlar (Aspidogastera) kenja sinfining 40 ga yaqin turi 
bor. U lam ing yopishuv organlari ju d a keng yopishuv diskidan iborat. 
D isk bir necha qator so‘rgMch chuqurchalariga boMingan. Aspidogaster­
lar metamorfoz orqali rivojlanadi, lekin rivojlanish siklida nasi 
gallanishi boMmaydi. Tipik vakili Aspidogaster conchicola - ikki pallali 
mollyuskalardan baqachanoqning yurak oldi xaltasida parazitlik qiladi. 
Boshqa vakillari, asosan, mollyuskalar, baliqlar va toshbaqalarda para­
zitlik qiladi.
0 ‘zbekiston sharoitida yuqorida kocrsatilgan trem atodalam ing 
tarqalishi, barcha biologik xususiyatlari 0 ‘zbekiston FA akademigi 
J.A.Azimov, professorlar Sh.A.Azimov., B.S.Salim ov va ulam ing sho-
146

---

glrdlnrl tomonidan chuqur o ‘rganilgan va ularga qarshi kurashda ilmiy 
Jlhntdan asoslangan chora-tadbirlar ishlab chiqilgan.
M onogeniyalar (M onogenea) sinfi. Bu sin f vakillari fanga 
qadimdan m a’lum. 1858-yili Van Beneden trematodalar sinfmi saqlab 
qolgan holda, uning tarkibida monogenetik va digenetik so‘rg‘ichlilar 
guruhlarini joriy qildi. Keyinchalik, 1863-yili L Karus ana shu guruh- 
lam i kenja sin f darajasiga ko‘tardi. Akademik B.Ye. Bixovskiy mono- 
gcnetik so‘rg‘iehlilam i chuqur o ‘rganib, bu guruhga kiruvchi hayvonlar 
niustaqil sin f ekanligini ilmiy jihatdan asoslab berdi.
M onogeniyalar sinfiga 2500 dan ortiq tu r kiradi. Ular asosan, 
baliqlar, amfibiyalar, reptiliyalar va suvda yashovchi ayrim sutemizuv- 
chilarda parazitlik qiladi. M onogeniyalar asosan ektoparazitlardir. Faqat 
ayrim turlari ikkilamchi m arta endoparazitlikka o‘tgan. Bunday turlar 
amfibiyalar va reptiliyalam ing siydik xaltasida, o‘pkasida va tashqi 
organlar bilan tutash boMgan boshqa organlarida parazitlik qiladi.
Monogeniyalaming tanasi bo‘yiga cho‘zilgan, yassi yaproqsimon 
ko‘rinishda boMib, kattaligi 0,3 mm dan 2 -3 sm gacha boradi.
Parazitning katta yoki kichik boMishi parazit xo‘jayinining 
gavdasiga bogbliq. Xo‘jayinning gavdasi qanchalik katta bo‘lsa, parazit 
ham shuncha yirik bo‘ladi.
M onogeneyalar tanasining oldingi va oxirgi uchida xo‘jayinlari 
organlariga yopishib turish uchun xizmat qiluvchi maxsus moslamalar 
mavjud. U lar mustahkam ilmoqchalar, so‘rg‘ichlar va boshqa shu xil 
«qurollar» ga ega. Ayrim turlarida bir qism kiprikchalar saqlanib qolgan. 
Mu csn ularni turbellyariyalar bilan qarindosh ekanligidan, aniqrog‘i 
ulardan kclib chiqqanligidan dalolat beradi.
Hazm organlari tananing oldingi qismida joylashgan og‘iz, tomoq 
va xaltasimon yoki ikki shoxli uchi berk ichakdan iborat. Boshqa ichki 
organlari va teri-muskul xaltasining tuzilishi turbellyariyalamikiga 
o ‘xshash. Faqat sezgi organlari parazitizmga o ‘tishi munosabati tufayli 
yaxshi rivojlanmagan, ayrim turlarida tanasining oldingi qism ida teskari 
o ‘girilgan ko‘zlari mavjud.
M onogeneyalar germafrodit chuvalchanglar bo‘lib, to ‘g ‘ri yo4I 
bilan, ya’ni xo‘jayin almashtirmasdan rivojlanadi. Otalangan tuxum- 
laridan kiprikli ikki ko‘zli, xo‘jayin tanasiga yopishishga xizmat 
qiluvchi organlarga ega bo‘lgan onkomiratsidiy deb ataluvchi lichinka 
paydo bo‘ladi. Unda bosh nerv gangliyalari, protonefridiyalari, hazm 
organlari ham rivojlangan bo‘ladi. Bunday lichinkalar xo‘jayin tanasiga
147

---

yopishib birm uncha o‘zgarishlardan so ‘n g voyaga yetgan parazitga 
aylanadi.
M onogeniyalar sinfi vakillarining barcha hayotiy jarayoni bitta 
xo‘jayinda o‘tadi, ya’ni hayotiy jarayonida x o ‘jay in alm ashinish va nasi 
gallanish sodir boMmaydi.
Odatda ikki individ jinsiy teshiklari tashqariga ochilgan old tomoni 
bilan bir-biriga yopishadi va spermalarini almashishadi. M onogeni- 
yalarning tuxum lari sharsimon, ovalsimon va ipsimon boMadi. U rug‘- 
langan tuxum hujayralari suvga chiqariladi. Tirik tug‘uvchi turlari ham 
mavjud. O talangan tuxum ninig suvda rivojlanishi natijasida ustki tomo­
nidan kiprikchalar bilan qoplangan cho‘ziq gavdali lichinka chiqadi. 
Lichinka kiprikchalari yordam ida suvda harakat qiladi. Lichinka tanasi­
ning orqa uchida disk va ilmoqchalar, oldingi uchida esa k o czlar, bezlar 
va o g ‘iz joylashgan. Ularda nerv va sezgi organlari yaxshi rivojlangan. 
Lichinkalam ing keyingi rivojlanishi xo‘jayini organizm ida ketadi, ya’ni 
ular ma’lum vaqt suvda erkin suzib yurib hayot kechirgach, o ‘z 
xo‘jayini tanasiga yopishadi va kiprikchalarini yo‘qotib, jinsiy voyaga 
yetadi. Shuni ham aytib o ‘tish kerakki, lichinkalam ing voyaga yetish 
muddati ham m a tur monogeniyalarda ham bir xil boMmaydi. M asalan, 
daktilogirus avlodining lichinkalari 7 -9 kunda voyaga yetib, tuxum 
qo‘ya boshlaydi. Baqaning siydik pufagida parazitlik qiluvchi baqa ko‘p 
so ‘rgMchlisining lichinkalari o ‘z xo‘jayinlariga o ‘xshab 3 yildan keyin 
jinsiy voyaga yetadi.
M onogeniyalaming ayrim turlari baliqlarda parazitlik qilib, 
baliqchilikka katta zarar keltiradi. M D H m am lakatlaridan Rossiya, Uk- 
raina va Belorussiyada baliqchilik xo‘jaliklarida, ayniqsa, karpsimon 
baliqlarda monogeniyalardan daktilogirus urugMning turlari (.