G abduraxmanova
Yüklə 288 Kb. Pdf görüntüsü
|
| -Gyrodactylus elegans:
I-OgMz teshigi; 2-bezlari; 3-kopulyativ organi; 4-ichagi; 5-to‘rtta avlod embrionlari; 6-tuxum; 7-tuxumdon; 8-urug’don; 9-yopishuv diskining asosiy ilmoqlari; 10-yopishuv diskining chetki ilmoqlari. Shunday qilib, girodaktilus tirik bola tug'adi va bunda bitta parazit to‘rtta yosh chuvalchangni tug‘adi. Girodaktiluslar karp, zog'ora baliq, toban baliq (karas) va boshqa baliqlaming terisi, jabralari va suzgich qanotlariga yopishib parazitlik qiladi. Ular asosan, Ukraina, Belorussiya, 0 ‘zbekiston, Krasnodar oMkasida keng tarqalgan boMib, yosh baliqlami ko'plab nobud qiladi. Kasallangan baliqlar terisining rangi o ‘zgarib dogMar pay do boMadi. Girodaktiluslardan yana bir turi - nitsha (Nitzchia sturiorus) Volga daryosida osyotrsimon baliqlarga katta zarar keltiradi. Bu parazit sevruga baligMni iqlimlashtirish jarayonida Orol dengiziga ham kelib qolgan va mahalliy osyotrsimon baliqlarda (baqra baligMda) parazitlik qilishga o‘tgan. A gar davolash choralari ko‘rilmasa, kasallangan yosh baliqlaming 90-95 % qirilib ketadi. Shuning uchun 1S1 ham baliqlar bahor va kuz oylarida 5 % li osh tuzi eritmasidan tayyorlangan suvda chocmiltiriladi. Oqm aydigan hovuzlarning suvini 10-14 kun ichida chiqarib tashlab, hovuz quritiladi va qaytadan suv bilan to ‘ldirilib, keyin baliqlar boqiladi. Ayrim tur m onogeniyalar baliqlardan tashqari baqalarda ham parazitlik qiladi. Shulardan biri baqa ko‘p so‘rg ‘ichlisi (Polystoma integerrimum) hisoblanadi. Bu parazit voyaga yetganida, baqaning qo- vug‘ida so‘rg4chlari va ilmoqchalari yordam ida yopishib olib yashaydi. Bahorda baqalar tuxum qo‘yayotgan paytda baqa k o cp so ‘rg ‘ichlisi ham baqaning kloakasi orqali siydik pufagidan bir oz tashqariga chiqib, suvga o ‘zining urug‘langan tuxumlarini tashlaydi. Parazit tuxum idan suvga kipriklar bilan qoplangan, k o ‘zi bor, gavdasining orqa qism ida 16 ta m ayda ilmoqchali diski bo‘lgan lichinka chiqadi. Bunday lichinkalar 1-2 kun suvda suzib yurganidan so‘ng, baqa • tuxum idan chiqqan itbaliqlarning jabralariga ilm oqchalari bilan yopishib oladi va kipriklarini tashlab, 6 ta yumaloq so‘rg‘ich va 2 ta yirik il- m oqcha hosil qilib, jinsiy voyaga yetadi va tuxum qo‘ya boshlaydi. Agar lichinka itbaliqda voyaga yetmasa, o6sha itbaliq baqaga aylanishi bilan uning siydik pufagiga ko‘chadi va shu yerda jinsiy voyaga yetib ko‘payadi, ya’ni itbaliqning baqaga aylanish vaqtida uning jabrasi bekilib ketadi va o ‘pkaga aylanadi. Bu paytda lichinka ichakka va bu jo y dan kloaka orqali siydik pufagiga 'k o ‘chib o‘tadi. Parazit lichinkasi bu vaqtda ko‘p so ‘rg‘ichliga aylanadi. U ocsadi va uchinchi yili jinsiy voyaga yetadi. Demak, baqa ko‘p so ‘rg4chlisining hayot sikli xo‘jayini — baqaning hayot sikli bilan bogcliq, ya’ni baqa ko‘p so ‘r- g fiichlisi baqa singari uchinchi yoshida jinsiy voyaga yetadi. Shunday qilib, baqa ko‘p so ‘rg‘ichlisi rivojlanishi davom ida jab - ralar ektoparaziti holatidan qovuq endoparaziti holatiga o‘tadi. M ono geniyalar ichida k o ‘pchiligi o ‘z-o‘zini urug‘lantiradi. Lekin ayrim turlari borki, ularda o cz-oczini urug‘lantirishga to 4sqinlik qiluvchi om illar rivojlangan. Masalan, m onogeniyalardan spaynik turi yosh davrida yak- ka yashaydi. Keyinchalik parazitlar qorin so‘rg‘ichlari orqali bir-biriga yopishib olib birining urug‘ y o ‘li ikkinchisining tuxum yoMiga ochiladi. Natijada, ular bir-birini urug‘lantiradi. 152 TASMASIMON CHUVALCHANGLAR (CESTODA) VA SESTODASIMONLAR (CESTODARIA) SINFLARI Tasm asim on chuvalchanglar sinfi vakillarining morfologiyasi va biologiyasini o ‘rganishda shveytsariyalik zoolog O. Furman o‘z ishlari bilan fanga (XX asrda) katta hissa q o ‘shgan. Rossiyada parazit chuvalchanglar, shu jum ladan, tasmasimon chuvalchanglar faunasi rus olimlari N.A. Xolodkovskiy va V.A. Kler tomonidan o‘rganilgan. Akadem ik K.I.Skryabin rahbarligida yozilgan «Sestodologiya asoslari» ko‘p tom lik asarlari MDH mamlakatlarida «Sestodologiya» fanini rivojlantirishda asosiy rol o‘ynaydi. Tasmasimon chuvalchanglar yoki sestodalar endoparazitlar boMib, jinsiy voyaga yetganlari ko‘plab umurtqali hayvonlarda, shu jumladan, odamlar ichagida, kamdan-kam turlari esa boshqa organlarda parazitlik qilib yashaydi. Ulam ing tanasi dorzoventral tomonga yassilangan. Hozirgi vaqtda sestodalaming 3000 dan ortiq turi fanga ma’lum bo‘lib, odam va chorva mollari uchun eng xavfli parazitiardan hisob lanadi. Tasm asim on chuvalchanglar gavdasining uzunligi 1 mm va undan ham kichik bo‘lgan juda mayda turlari bilan bir qatorda juda ulkan turlari, masalan, qoramol tasmasimoni, keng tasmasimon chuvai- changlarning uzunligi 10-15 m. va ba’zan 18-20 m. gacha boradi. Kashalotlarning ichagida parazitlik qiladigan Polygonophorus giganticus turining uzunligi hatto 30-m gacha, eni esa 4,5 sm. keladi. Sestodalam ing gavdasi uch qismdan, ya’ni bosh (skoleks), bo‘yin va bo‘g ‘imli tanadan iborat. Gavdasining oldingi qismi ingichka ipsimon ko‘rinishda b o ‘lib, uning uchida skoleksi va undan keyin esa bo‘yin qismi joylashgan. Skoleksi sestodalam ing yopishuv organlari hisobla nadi. Unda ixtisoslashgan yopishuv organlari, so ^ g ic h la ri, botridiylar va xitinli ilmoqlar boMadi. Umuman, sestodalar skolekslar yordamida o ‘z xo‘jayinlarining ichak devorlariga yopishib, uzun gavdasini tutib turadi. Hamma jinsiy voyaga yetgan tasmasimon chuvalchanglar o ‘z xo‘jayinining oshqozon va ichaklarida yashaydi. Sestodalam ing skolekslari va bo‘g ‘imlari har xil shaklda tuzilgan (36-rasm). 153 M asalan, qoram ol tasmasimon chuvalchangi skoleksida 4 ta m uskulli so‘rg‘ichi bor, so‘rg‘ichlari yum aloq yoki tuxumsimon shaklda b o ‘lib, ilmoqlari boMmaydi. K eng tasmasimon chuvalchangda esa yopishuvchi tirqishi yoki botridiy skoleksining ikki yonida joylashgan. Botridiy kuchli muskulli, ju d a qattiq yopishadigan maxsus organ hisoblanadi. Ilmoq va ilmoqchalari ham bar xil tuzilgan. U lar ko‘pincha skoleks markazida, so'rgMchlar o ‘rtasidagi kichkina xartum chaga gultoj barglar singari joylashgan. 36 -rasm . T asm asim on c h u v a lc h a n g la r so ‘rg ‘ic h la ri va p ro g lo ttid la ri: A -cho‘chqa tasmasimoni; B-qoram ol tasmasimoni; D-keng tasmasimon. C ho‘chqa tasm asim onida odatda to ‘rtta maxsus paypaslagichsimon xartumga o‘rnashgan ilmoqchalari boMadi. B u xartum lar maxsus qinchaga kirishi mumkin. Skoleksdan keyingi gavdaning kichik boMimi- 154 bo‘yin boMib, u o ‘sish zonasi hisoblanadi, ya’ni u yerdan yosh bo‘g ‘imlar shakllanadi. H ar xil sestodalar proglottidlarining soni turlicha boMadi. Ba’zi turlarida proglottidlarining soni 4 mingdan ortiq boMadi, ammo ayrimlarida 3 -4 ta proglottidlari boMadi. Tasmasimon chuvalchanglar tanasi teri-muskul xaltaga ega. Uning yuza qismi — tegumenti morfologik jihatdan trematodalamikiga o ‘x- shash, fiziologik yoki funktsional jihatdan esa umurtqalilar ichagining shilliq pardasini eslatadi. Unda bir necha hazm fermentlari mavjud. Bulardan tashqari tegum ent sestodalami asosiy xo‘jay in ichagida hazm boMib ketishdan saqlaydigan antiproteolitik fermentlar ishlab chiqadi. Tegum ent ostida halqasimon, bo‘ylama va dioganal muskul qatlamlari joylashgan. Tasmasimon chuvalchanglam ing chuqur parazitizmga o‘tish oqibatida ularda hazm qilish sistemasi reduksiyaga uchragan. Shu sababli ular asosiy xo‘jayinlarining suyuq, hazm qilishga tayyorlangan oziqalar to‘plangan ingichka ichak bo‘sh!igMda yashaydi va undagi bir qism oziqani butun tana yuzasi orqali osmos yoM bilan shimib oladi. M ikrotrixlarga ega boMgan tegum ent va chuvalchangning yassiligi ham oziqni tanasining hamma qism iga o ‘tishiga yordam beradi. Ayirish sistemasi protonefridiy tipidagi buyraklar tana bocylab o ‘tadigan ikkita ayirish naychalaridan iborat. Naychalar tananing keyingi qismidan boshlanadi; oldingi bosh qismiga yaqinlashgach, yana orqaga burilib, tanasining keyingi qism iga ketadi va u yerda tashqariga ochiladi. Tasmasimon chuvalchanglarda yon ayirish naylari o czaro ko‘ndalang naylar orqali qo‘shilganidan ayirish sistemasi narvon ko‘rinishga ega. Tananing keyingi tom onida ayirish naylari birlashib kichikroq qovuqni hosil qiladi. Tasmasimon chuvalchanglar tanasining keyingi yetilgan bo‘gMmlari bilan birga qovuq ham uzilib tushadi; yangi qovuq hosil boMmasdan yon naylar to ‘g‘ridan-to‘g‘ri tanadan tashqariga ochiladi. Nerv sistemasi kuchsiz rivojlangan. Markaziy nerv sistemasi bir ju ft miya gangliylari va ulardan tana bo‘ylab orqaga ketadigan nerv tomirlardan iborat. N erv tom irlari ko‘ndalang nervlar bilan o‘zaro qo‘shiiib, ortogon sistemasini hosil qiladi. Tananing ikki yonida joylashgan ikkita nerv tomirlari boshqalariga nisbatan kuchliroq rivojlangan. Nerv tomirlaridan tarqalgan tolalar teri ostida qalin nerv to ‘rini hosil qiladi. Sezgi organlari tana yuzasida tarqoq joylashgan 155 37-rasm . Н а г xil fin n alar: A - sistscrk. В - senur. D - exinokokk. E - sistiserkoid. F - pleroserkoid: 1- pufak devoir; 2 - boshchasi; 3 - ichki qizlik piifaklari. Bo‘yin bo‘g‘imida yosh bo‘g‘im lar hosil b o ‘ladi va bu bo‘g‘imlar rivojlangan sari, oldingi tom ondan yana ham yosh bo‘g‘imlar hosil bo'ladi. Y etilgan b o ‘g‘im lar esa orqaga surila borib, oxirgi bo‘g ‘im lar strobiladan uzilib, hayvon axlati bilan tashqariga chiqariladi. Tasmasimon chuvalchanglar sinfi 9 turkum ga ega. Ulardan eng muhimlari Tasm asim onlar (Pseudophyllidea) va Zanjirsim onlar (Cyclo- phyllidea) turkum larining vakillari bo'lib, ular odam va chorva molla- rining xavfli p ara/it lari hisoblanadi. T a sm asim o n la r (P seudophyllidea) tu rk u m i vakillari birmuncha tuban darajada tuzilgan: ayrim larida gavdasi bo‘g‘imlashmagan yoki chala bo‘g‘im lashgan, bachadoni ochiq, tuxum da rivojlangan lichinkasi kiprikli. Oraliq xo‘jayinlarda rivojlanuvchi lichinkalari chuvalchang- simon, voyaga yetganlarining boshchasi so‘rg‘ichlar va ilmoqchalarga ega emas, unda faqat ikkita botriyalar, ya’ni chuqurchalar bo'ladi, uch xo‘jayin ishtirokida rivojlanadi. U shbu turkumga odamlar, it, mushuk, tulkilarning ingichka ichagida parazitlik qiluvchi serbar tasmasimon chuvalchang (Diphyllobothrium latum)ni misol keltirish mumkin. 158 Serbar tasmasimon chuvalchang tasmasimon chuvalchanglar sinfi- ning eng uzun va yirik vakili hisoblanib, odam hamda turli yirtqich sutem izuvchilam ing (it, mushuk, tulki, ayiq, bo‘ri) ichagida parazitlik qiladi. Tanasining uzunligi 10-15 m, ba’zan esa 20 m gacha boradi, eni esa 3 -4 ,5 sm gacha yetadi. B ocg‘imIar, ya’ni proglottidalar soni har bir voyaga yetgan keng tasmasimon chuvalchangda 4000 tagacha boradi. Bo‘g ‘imlaming eni bo‘yiga nisbatan uzun bo‘ladi. Skoleksi, ya’ni boshchasi, boshqa tasmasimon chuvalchanglardan farq qiladi. U lam ing boshchasida so‘rg‘ich o ‘rm ida 2 ta chuqur egatchalar - botriyalari mavjud, shu organi yordam ida ular ichak devoriga yopishadi. Xitinli ilmoqchalari y o cq. Germafrodit proglottidalarida jinsiy organlar sistemasi qoramol tasmasimonnikiga o‘xshash, lekin keng tasmasimon chuvalchanglarda 3 ta teshik tashqariga ochiladi, bulam ing biri bachadon teshigi, qolganlari esa qin va urug‘ yoMlari teshigi hisoblanadi. M azkur teshiklar boshqalamikiga o6xshab proglottida- lam ing yon tomonlariga ochilmay, balki oldingi yuzasiga ochiladi. Oxirgi b o ‘g cimlarining kengligi uzunligiga nisbatan ancha serbar b o ig an lig i uchun parazitning nomi serbar yoki keng tasmasimon chuvalchang deyiladi. Yetilgan bocg ‘im lar bemor axlati orqali tashqariga chiqadi. U rug6donlar har bir bo‘g‘imda 700-800 tagacha, tuxumdoni esa bir dona boMib, ikki boMakdan iboratdir. Yetilgan bo‘g‘imlardagi bacha- donlar ham o ‘zining shoxlanishi bilan boshqa tasmasimon chuval changlardan farq qiladi. Bachadon shoxlari uzun, har bir bo‘g ‘imning markazida, ya’ni o ‘r- tasida joylashgan, shakli rozetkasimon, gul bezagiga o‘xshaydi. K eng tasmasimon chuvalchangning rivojlanishida 3 ta xocjayin ishtirok etadi (38-rasm). Asosiy xo‘jayini - odam, mushuk, it, tulki, ayiq va boshqalar. Birinchi oraliq xo‘jayini suvda yashovchi mayda qisqich- baqasim onlar (siklop va diaptomuslar) va ikkinchi oraliq xo‘jayini (qo‘shim cha xo‘jayini ham deb ataladi) baliqlar (cho‘rtan, okun, losos) hisoblanadi. B unda asosiy xo‘jayinda yetilgan keng tasmasimon chuvalchang ning tuxumlari axlat bilan birga tashqi muhitga chiqariladi. Bu tuxum lar faqat suvda rivojlanadi. Oradan 3 -5 hafta o‘tgach, tuxumdan usti kiprikchalar bilan qoplangan koratsidiy chiqadi. Koratsidiy sharsimon bo‘lib, suvda kipriklari yordam ida suzib yuradi. Koratsidiylarning 159 kiprikli epiteliyasi ostida 6 ilmoqli onkosfera boMadi. Koratsidiylami suvdagi qisqichbaqasim onlardan - sikloplar ozuqa sifatida yutib yuboradi. 3 8-rasm . S e rb a r tasm asim o n ch u v alch an g Yüklə 288 Kb. Dostları ilə paylaş:
|