39
Qorluq lahjasining unlilar tizimi qipchoq va o’g’uz lahjalarining unlilar tizimini
birmuncha farqi ko’zga tashlanadi. Buni quyidagi jadvallardan aniq ilg’ash mumkin.
Toshkent dialekti
unlilar tizimi
Til oldi
Indifferent
Til orqa
Tor ‘
(O’) U
U
Yarim tor e
ö
o
Keng ə.
e
Farg’ona dialekti unlilar tizimi
Til oldi
Indifferent
Til orqa
Tor ÿ
<ъ>(ь)
U
Yarim tor e
O
Keng
ə
a e
Andijon dialekti unlilar tizimi
Til oldi
Indifferent
Til orqa
Tor ÿ
<ъ>
u
Yarim tor e ə
o
Keng ə
a e
Namangan dialekti unlilar tizimi
Til oldi
Indifferent
Til orqa
Tor ÿ
<ъ>
u
Yarim tor е (θ )
O
Keng ə
a e
Bu unlilarni hozirgi o’zbek adabiy tilidagi unlilar bilan qiyoslaydigan bo’lsak,
mazkur shevalarda unlilar adabiy tildagidan kamroq. Chunki hozirgi o’zbek adabiy
tilida xuddi eski o’zbek tilidagidek 9 unli tovush mavjud. Ammo ular 6 ta harf bilan
ifodalanadi.
O’zbek shevalari undosh tovushlar tizimi jihatidan ham o’zaro farqlanadi.
Chunonchi, Toshkent va Farg’ona guruh
lahjalarda lab-tish f va v, til oldi
sirg’aluvchi j, affrikat ts, bo’g’iz h undoshlari yo’q.
Bu undoshlar tabiatan o’ziga yaqin bo’lgan boshqa tovushlar bilan almashadi:
foyda>pəydə, vagon>vvəgən, tsirk>serk, hozir>xəzir.
Lab-lab jarangsiz (p) undoshi so’zning barcha holatida kela oladi: pəxta- paxta, ipək-
’pak, qəp-qop. Farg’ona lahjasida so’z o’rtasida ba’zan jarangsiz
p undoshi jarangli v
undoshiga o’tishi mumkin: tepa>tθvə.
Lab-lab,
portlovchi, jarangli (b) undoshi adabiy tilda so’zning barcha holatida
kela olgani holda, lahjada so’z oxirida uchramaydi. So’z oxirida va so’z boshida
ko’pincha b>v fonetik jarayoni yuz beradi: toshbaqa>təshvəqə, ləb>ləv…
Toshkent, Farg’ona, Andijon shevalarida b>m fonetik jarayoni
mavjud:bun’>mun’, burun>murun.
40
Toshkent- Farg’ona guruh shevalarida (f) tovushi (p) tovushiga o’tadi: k’ft>k’pt,
kasofat> kəsəpət.
Shahar
guruh shevalarida lab-lab, sirg’aluvchi, jarangli (v) undoshi adabiy
tildagi ushbu tovushdan deyarli farq qilmaydi: vədj - vadj, savug’-savuq, ikov-ikkav.
Andijon shevasida m>n jarayonini ham uchratish mumkin:
momaguldrak>naməguldrək.
Til oldi, jarangli, affrikat (j) undoshi so’zning barcha o’rnida kela oladi: jəg’ - jaq,
pənjə .
Til oldi, sirg’aluvchi, jarangsiz (sh) undoshi so’zning barcha o’rinlarida qatnashadi:
shəmol (Toshkent), shə mal (Farg’ona) shamol (Buxoro) bəsh.
Toshkent shevasida bir bo’g’inli so’zlarning oxirida (xususan fe’llarda) (l) undoshi
qat’iy emas: masalan: el>o, bol>bo…
Toshkent shevasida ko’plik qo’shimchasidagi (r) ning tushish holati uchraydi:
bələlər>bələlə - bəllə .
Til o’rta, sirg’aluvchi, jarangli (y) ndoshi so’zning hamma holatida kela oladi:yəsh -
yəsh, suyug’ - suyu, soy.
Jarangsiz, portlovchi, til orqa (k) undoshi so’zning hamma holatida kela oladi: kθk,
ikki - ekki.
Bo’g’iz, sirg’aluvchi jarangsiz (h) undoshi Toshkent shevasida ko’proq (x)ga
moyilroq talaffuz etiladi.
Lahjadagi undoshlar jadvali
Lab undoshlari: P, B, (F), V, M.
Til oldi: T, D, Ch, J, S, Z, Sh,(J),N,L,R.
TIl o’rta: Y.
Til orqa: K, G, N.
Chuqur til orqa: Q, G’, X.
Bo’g’iz: H, (X)
Dostları ilə paylaş: