Microsoft Word eko luget doc

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin 

PREZİDENT   KİTABXANASI 

────────────────────────────────────────── 

483 

 

“E” vitamini konsentratı buğda dəninin rüşeymindən alınır. Kələm, 

ispanaq, adi şabalıd yarpağında, kök, qabaq, quşarmudu, pomidor 

meyvələrində çoxlu «K»” vitamini, itburnu və sitrus bitkilərinin 

meyvəsində isə «P»” vitamini olur. 

VİVARİ  – təcrübədə istifadə olunmaq üçün müxtəlif heyvanlar, 

əsasən laboratoriya heyvanları saxlanan bina. V.-dən eyni zamanda 

heyvan yetişdirmə məntəqəsi kimi də istifadə olunur. 

VİTRİFİKASİYA  (lat. vitrum - şüşə) – kəskin soyuq şəraitdə (-

20

°C-dən aşağı) bitki və heyvan orqanizm toxumalarının donaraq şüşə 

halına duşməsi, lakin həyatilik qabiliyyətini itirməməsi. 

VOLF  ƏDƏDİ  – Günəşin fəallığını xarakterizə edən  ədədlərdən 

biri. Günəş diskində görünən ləkələrin tutduğu ümumi sahə ilə  təqr. 

mütənasibdir və X=K(10d+f) düsturu ilə hesablanır. Burada K – 

müşahidəçinin vəziyyəti, teleskopun ölçüləri və b. səbəblərdən asılı 

əmsal, f – günəş diskindəki ləkələrin sayı, “d” isə  həmin ləkələri 

birləşdirən qrupların sayıdır.  İsveçrə astronomu R.VOLF elmə daxil 

etmişdir. 

VULKAN BOMBASI – vulkan püskürməsi vaxtı atılmış lava 

parçaları. Püskürmə məhsulunun havada soyumasından əmələ gəlir. 

VULKAN QAZLARI – vulkan püskürməsi zamanı və püskürmədən 

sonra kraterdən, vulkan yamaclarındakı çatlardan, lava axınlarından və 

piroklastik süxurlardan ayrılan qazlar. 

VULKAN TUFU – vulkan külü, vulkan qumu, lapilli və s. bərk 

püskürmə  məhsulları  yığımının sementləşməsindən  əmələ  gələn süxur. 

Tərkibinə görə bazaltlı, andezitli, dasitli, liparitli və s. olur. V.t.-dan 

inşaat materialı kimi istifadə edilir. Azərbaycanda (Kəlbəcər, Xanlar və 

s. rayonlarınlarda) yataqları məlumdur. 

VULKANİK SÜXURLAR – bax Effuziv süxurlar. 

VULKANLAR  (yun. Vulcanus) – Yer daxilindəki kanallar və 

çatlarla dərinliklərdəki maqma mənbələrindən lavanın, isti qazların və 

süxur qırıntılarının yer səthinə püskürülməsi nəticəsində  əmələ  gələn 

təbii geoloji törəmələr. V.-ın püskürmə  məhsulları qaz, maye və  bərk 

halda olur. Vulkan qazları karbon qazları, su buxarı, karbon qazı, 

hidrogen-sulfid, kükürd qazları, xlorlu birləşmələr və s.-dən ibarətdir. 

Püskürmə zamanı lavanın temperaturu 800-1200

°, orta hərəkət sürəti 1-

2 m/san, xüsusi halda 8 m/san olur. Azərbaycanda Pliosen vulkan 

kraterləri Kəlbəcər rayonunda müəyyən edilmişdir. Bu V. lipirit və 

daskit püskürmüşdür. Antropogenə aid vulkan karaterləri Kəlbəcər və 

Laçın rayonlarında qeyd edilmişdir. Bu dövrə aid vulkan püskürmələri 

məhsulu Naxçıvan və Talışın dağlıq hissələrində geniş yayılmışdır. Bəzi 

---

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin 

PREZİDENT   KİTABXANASI 

────────────────────────────────────────── 

484 

 

vulkanik süxurlardan (andezit və bazaltlar) tikinti materialı kimi, şüşə və 

bazalt  ərintisi istehsalında istifadə edilir. Yer kürəsində maqmatik 

vulkanlarla bərabər palçıq vulkanları da inkişaf etmişdir. (bax. Palçıq 

vulkanları). 

 

 

Vulkanın 

kəsiyi 

a-krater; 

b-boğaz; 

c-yan 

krater 

 

 

 

 

---

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin 

PREZİDENT   KİTABXANASI 

────────────────────────────────────────── 

485 

 

Y 

 

YABANI QİDA BİTKİLƏRİ  – insanın təsərrüfat  fəaliyyəti ilə 

bağlı olmayıb təbii halda yayılan (bitən) bitkilər. Respublikamızda 

4200-dən artıq çiçəkli bitki növü məlumdur. Onların çoxu qədim 

dövrlərdən bəri qida kimi böyük əhəmiyyət kəsb edir; bu bitkilərin 

bəzisi mədəni halda becərilir. Meşələrimizdə çoxlu yabanı halda meyvə 

və giləmeyvə, ağac və kol növləri bitir. Onlardan alma, armud, 

böyürtkan, qarağat, itburnu, əzgil, zoğal, alça, qoz, fındıq, sumaq, 

Qafqaz xurması, çaytikanı, şabalıd, yemişan və s. göstərmək olar. 

K.S.Əsədovun (2001) tədqiqatına görə respublikamızın meşələrində 

meyvə  və giləmeyvələrin ehtiyatı 86700 ton təşkil edir. Onlardan 

toxumlar (tumlular)-22880 t, qərzəklilər – 21870 ton, subtropik 

meyvələr – 4230 ton hesablanmışdır. 

YAD NÖVLƏR  – hər hansı qruplaşmaya aid olmayıb ora təsadüf 

düşən növlər. 

YAĞINTI – bax: atmosfer yağıntıları. 

YAĞLI BİTKİLƏR  – yağ almaq məqsədilə becərilən bitkilər. 

Buraya müxtəlif fəsilələrə  mənsub birillik və çoxillik bitkilər daxildir 

(günəbaxan, soya, yerfındığı, zeytun, şalğamturp, xardal, yağ çiçəyi, 

gənəgərçək və s.) Azərbaycanda bu məqsədlə pambıq, çaytikanı, zeytun, 

günəbaxan, qoz, badam becərilir. Fıstıq, itburnu və nar toxumlarından 

da yağ almaq üçün istifadə etmək olar. 

YAMAC  – dağın və ya təpənin  ətəkləri ilə yalı arasındakı hissəyə 

deyilir. Y. geoloji quruluşdan, süxurun tərkibindən və denudasiya 

proseslərindən asılı olaraq dik, meylli, qabarıq, batıq və pilləli formada 

olur. 

YANACAQ  – yandıqda istilik verən maddələr. Y. istiliyindən 

bilavasitə texnoloji proseslərdə  və ya başqa növ enerji formasında 

istifadə olunur. Y-ı yandırmaq üçün müxtəlif texniki qurğular (ocaq, 

soba, yanma kamerası və s.) işlədilir. Y.kimi əsas tərkib hissəsi karbon 

olan boz kömür, yanar qazlar, yanar şistlər, daş kömür, neft, torf kimi 

üzvi mənşəli faydalı qazıntılar, eləcə də ağac tullantıları işlədilir. 

– Dizel Y. – neft karbohidrogenlərinin qarışığı, 180-360

0

C-də 

---