Microsoft Word eko luget doc

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin 

PREZİDENT   KİTABXANASI 

────────────────────────────────────────── 

488 

 

körpələri və kürü ilə qidalanırlar. Müəyyən qismi kənd təsərrüfatı 

bitkilərinin zərərvericiləri olan mənənələri, gənəlri, böcək sürfələrini, 

kəpənəklərin yumurta və  tırtıllarını  tələf edir, digəri insan və ev 

quşlarının qanını soraraq parazit həyat sürür. bəzi növləri insan və 

bitkilərlə  xəstəlik keçirirlər. Azərbaycanda Y-dan ziyankar bağacıq və 

mavr bağacığı, yonca, çəmən, çuğundur, bostan və armud taxtabitiləri 

və s. geniş yayılmışdır; meşə və kənd təsərrüfatı bitkilərinə zərər vurur. 

Mübarizə tədbirləri kimyəvi, bioloji üsulla aparılır.  

YAROVİZASİYA  – 1) birillik bitkilərin fərdi inkişaf 

mərhələlərindən biri; 2) kənd təsərrüfatı bitkiləri toxumlarının səpini 

qabağı  işləmə üsulu. 1930 ildə T.D.Lısenko təklif etmişdir. Y. zamanı 

toxumlar isladılır və lazımi vaxta qədər müəyyən edilmiş temperaturrda 

saxlanılır: bu dənli, bitkilərin məhsuldarlığının artırılmasına imkan 

yaradır. 

YARPAĞIN UDMA QABİLİYYƏTİ  – yarpağın səthində  əmələ 

gələn mayelərdən mineral maddələrin udulması xassəsi. 

YARPAĞINI TÖKƏN MEŞƏ  –  əlverişsiz vegetasiya dövrlərində 

yarpağını tökən ağaclardan ibarət meşəlik (tropik vilayətlərdə quru, 

tropik vilayətlərdən kənarda isə soyuq dövrdə). 

YARPAQ  – ali bitkilərdə fotosintez transpirasiya funksiyalarını 

həyata keçirən, eləcə də ətraf mühitlə qaz mübadiləsi və bitkilərin həyatı 

üçün zəruri olan digər prosesləri təmin edən orqan. 

Müxtəlif bitki Y.-larından yeyinti sənayesində,  ədviyyat və  dərman 

alınmasında, kənd təsərrüfatı heyvanları  və ipəkqurdlarının 

yemlənməsində, efir yağları, aşı maddələri, qaba lif alınmasında və s.-də 

istifadə edilir. 

YARPAQ BİRƏLƏRİ, PSİLLİDLƏR 

(Psylloidea) – 

bərabərqanadlı xortumlular dəstəsindən həşərat yarımdəstəsi. 1500-dək 

növü məlumdur. Bir çox Y.b. sürətlə çoxaldığından kənd təsərrüfatı 

bitkilərinə böyük zərər vurur. Ən təhlükəlisi alma (Psylla mali) və 

armud (P.Pyri) balıcası, kələm Y.b., soğan Y.b.-dir. Əsasən, sürfələri 

zərərlidir; bitkilərin  şirəsini sorduğundan yarpaq və zoğlar quruyur, 

qönçələr, çiçəklər, saplaqlar tökülür, bitki zəif böyüyür. Mübarizə 

tədbirləri aqrotexniki və kimyəvi üsullardır. 

YARPAQ DİAQNOSTİKASI  – yarpaqlarda kimyəvi analiz 

---

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin 

PREZİDENT   KİTABXANASI 

────────────────────────────────────────── 

489 

 

aparmaq yolu ilə bitkinin qida elementlərinə 

tələbatını 

müəyyənləşdirmək. 

YARPAQ SƏTHİNİN  İNDEKSİ  – biosenozda yarpaqların sahəsi 

ilə (bir tərəfinin) torpaq sahəsinin nisbəti.  İynəyarpaqlı meşədə indeks 

28, çəməndə 30, çöldə 2,5 təşkil edir (Greyger, 1964). Fotosintezin 

məhsuldarlığını tapmaq üçün vegetasiyanın hər gününün indeksləri 

cəmlənir, bu cəm fotosintetik potensial adlanır (m

2

/ha). 

YARPAQBÜKƏNLƏR  (Toriricidae) – kəpənəklər fəsiləsi. Yer 

kürəsinin hər yerində yayılmış 5000 növü məlumdur. Tırtılları yarpaq 

üzərində yaşayır və ipək saplarla onu borucuq və ya yumaqcıq şəklində 

bükür; bitkilərin çiçək, meyvə, toxum, zoğ  və qabığını yeyərək orada 

yollar açır. İldə 5 nəsil verir. 

YARPAQLI MEŞƏLƏR  – yarpağı iynə deyil, enli yarpaq 

plastinkaları  şəklində olan ağaclardan təşkil olunmuş meşələr. Bura 

fıstıq, palıd, göyrüş, vələs, cökə, qarağac, ağcaqayın, dəmirağac, qovaq, 

tozağacı və s. ağac cinsləri daxildir. Y.m. Avropada, Qafqazda, Şimali 

Amerikada, Aralıq dənizi ölkələrində  və s. yerlərdə yayılmışdır. 

Respublikamızın meşələrinin 98%-dən çoxu Y.m.-dir. 

YARPAQSIZ BİTKİLƏR  – məhdud (cüzi) miqdarda rütubətli 

şəraitə uyğunlaşan bitkilər (saksaul, kaktuslar). Bu bitkilərdə 

buxarlandırıcı  səthlər, adətən yarpaqlardan məhrum olur. Y.b.-də 

fotosintez yaşıl gövdələrdə gedir. 

YARPAQYEYƏNLƏR, yarpaqgəmirənlər  – böcəklər fəsiləsi. 

Bədənin uzunluğu 1,7 sm-dəkdir. Sürfələri uzunsov və yoğundur. 

Açıqlıqda, bəzən torpaqda və ya bitki toxumalarında yaşayır. 40 minə 

yaxın, Azərbaycanda 360-dan artıq növü məlumdur. Böcəklər və 

sürfələr, əsasən, yarpaqlarla qidalanır. Y.-in çoxu tarla, tərəvəz, meyvə 

və meşə bitkilərinə zərər vurur. 

YARUS – biosenoz və aqrosenozda həm assimlyasiya edən (yarpaq 

və budaqları), həm də adsorbsiya edən və ehtiyat toplayan (kökləri, 

kökümsovu, kök yumrusu, soğanağı) hissələrinin yerləşdiyi qat 

(mərtəbə).  Əsas qat (mərtəbə)  əsas yarus, alt qatlar isə ikinci, üçüncü 

yarus adlanır. Yaruslarda çətirlər və biohorizontlar ayrıla bilər. Ot 

örtüyü, kol və  ağac Y.-rı ayrılır. Yarus termini meşəçilikdə daha çox 

işlənir. 

---

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin 

PREZİDENT   KİTABXANASI 

────────────────────────────────────────── 

490 

 

YARUSLUQ – biosenoz və aqrosenozun müxtəlif örtmə dərəcəsi və 

hündürlüyü olan, assimlyasiyada, həmçinin maddələrin və enerjinin 

toplanmasında müxtəlif dərəcədə  iştirak edən qatlara, yaruslara, 

çətirlərə, biohorizontlara və s. ayrılması. 

YASAQLIQ  – təbiətin  ən qədim mühafizə olunan forması. 

Qoruqdan fərqli olaraq yasaqlıq hansı  təşkilatın  ərazisində yerləşirsə 

həmin təşkilata baxır, məs. fermer, meşə  təsərrüfatı  və  s.  Y.  daimi  və 

müvəqqəti (10 ilə  qədər) ola bilər.  Əgər qoruqlarda mütləq qoruma 

rejimi tətbiq olunursa, Y-da istirahət evləri, turist bazaları tikilə bilər. 

Lakin hər bir istirahət edən və ya turist özünün Y.-da olduğunu bilməli 

və onu əhatə edən təbiətlə ehtiyatla davranmalıdır. Y.-da ov etmək, 

balıq tutmaq, yer şumlamaq, meşə  qırmaq, mal-qara otarmaq, meyvə, 

giləmeyvə, göbələk yığmaq ya qismən icazə verilə bilər, yaxud da 

tamamilə qadağan olunur. Y.-da bütün təbii kompleks deyil, onun ayrı-

ayrı komponentləri (bitki örtüyü, heyvan, quş  və balıq növləri, nadir 

mağaralar, qeyri adi hidroloji rejimi ilə  fərqlənən göllər, turizm və 

istirahət  əhəmiyyətli mənzərəli yerlər, faydalı qazıntı, həmçinin tarixi-

xatirə əhəmiyyəti olan ərazilər və s.) mühafizə edilir. 

Azərbaycan Respublikasında 17 Y. (Abşeron, Ağgöl, Qızılca, 

Daşaltı, Bəndovan, Bərdə, Qarayazı-Ağstafa, Qubadlı, Qusar, Zuvand, 

İsmayıllı, Korçay, Kilə, Laçın, Ordubad, Şəmkir, Şəki, Kiçik Qızılağac) 

var. 

YAŞAMA BACARIĞI  – canlıların (fərd, populyasiya, növ, 

biosenoz)  ətraf mühitin mənfi təsirlərindən qorunub özünü saxlama 

bacarığı. 

YAŞAMA MÜDDƏTİ  – mütləq yaşamaq müddəti – fərdin 

doğulduğu vaxtdan ölənə qədər yaşamaq müddəti. 

– növün yaşamaq müddəti – mühitin daha əlverişli  şəraitində  hər 

hansı bir növün fərdlərinin orta maksimal yaşı (yəni fərdin yalnız 

genetik xüsusiyyəti ilə limitləşdirilən). 

– orta yaşama müddəti – statistik hesablama ilə fərdin orta yaşı təyin 

olunur (ölən fərdlərin yaşlarının cəminin onların sayına nisbətindən 

alınan qismət). 

YAŞAMA POTENSİALI – növün əlverişsiz  şəraitə qarşı 

müqavimət göstərmək dərəcəsi. Növün biotik potensialı ilə müəyyən 

---