Microsoft Word Esas-kitab+S+v+. doc
Yüklə 4,51 Kb. Pdf görüntüsü
|
225 Qorqud» dastanları isə həm ümumbəşəri, həm də milli mövzular baxımından dramaturqların bədii zövqünü qida- landıran abidədir. Eposun poetik strukturunda gərgin dra- matizm var. Dastandakı dialoqlar sanki müasir dram əsər- lərindəki dialoqları xatırladır. Yəni bu dastana müraciət etmək istəyən dramaturq onu necə dramlaşdırmaq çətinliyi qarşısında qalmır: dastan özü müəllifə hazır dram forma- ları, dialoq qəlibləri, konflikt situasiyaları, dramatik gər- ginlik məqamları verir. Bundan başqa, «Kitabi-Dədə Qor- qud»un mətnində həm dramın, həm faciənin, həm də ko- mediyanın kökləri var. Bu, təsadüfi deyil. «Dədə Qorqud» eposu xalqımızın ayin-mərasim-ritual yaddaşı ilə bağlıdır. «Kitabi-Dədə Qorqud»u milli teatr düşüncəmizin əski qay- nağı hesab edən Məryəm xanım Əlizadənin yazdığı kimi, «daha əski ənənəyə söykənən Dədə Qorqudlar (ozanlar, sağıçılar, ağıçılar...) ritual-mərasim - ayinlərin ifadə və tə- sir vasitələrini fərdi sənət növünün yaradıcı poetikasına daxil edərək hər hansı etnik psixologiya üçün olduqca va- cib olan funksiyanı yerinə yetirməklə məşğul idilər» (141, 118). Dədə Qorqudun ayin və mərasimlərdə reallaşan bu funksiyası birbaşa dramla bağlıdır. Dram janrı öz kökləri etibarilə məhz ayin və mərasimlərdən doğmuşdur. V.Di- yev yazır: «Dram öz inkişafının ilkin mərhələsində xor, dialoq, rəqs, pantomima və s. əhatə edən mürəkkəb bədii- mərasim aktının tərkib elementi idi» (379, 72). Bu cəhət- dən «Kitabi-Dədə Qorqud» dastanlarını milli teatr düşün- cəmizin əski qaynağı hesab etməkdə tamamilə haqlı möv- qedə olan M.Əlizadə bütövlükdə müasir mədəniyyətdə, ədəbi düşüncədə, o cümlədən dramutargiyada çox maraqlı təmayülləri müşahidə etmişdir ki, biz tədqiqatçının həmin müşahidələrini çox maraqlı yanaşma hesab edirik. Belə ki, M.Əlizadə ümumən mədəniyyətdə, ədəbiyyatda, o cüm- lədən onun dram növündə «Dədə Qorqud» motivlərinə marağı milli ədəbi düşüncənin öz köklərinə qayıdışı, milli 226 mədəniyyətin «Dədə Qorqud» nüvəsi tərəfindən cəzb olunması kimi qiymətləndirərək yazır: «...Çağdaş mədə- niyyətimizdə maraqlı bir proses müşahidə olunur: yazılı ədəbiyyat canlı epik ənənə olan Dədə Qorqudun boylarına meyl göstərməkdədir. Bu fakt ədəbiyyatın vaxtilə pozul- muş canlı əlaqəni bərpa etmək niyyətindən xəbər verir. Teatr prosesi əcaib bir dövrə vurub əski qaynaqlarına qayıdır. Bu qarşılıqlı hərəkətdə üç əsas meyl sezilir: 1) KDQ-nın zahiri əlamətlərindən faydalanıb, onun süjet xəttini, qəhrəmanlarını, hadisələri və s. modernləşdir- məklə «aktual» məsələləri həll etmək; 2) KDQ-nın daxili mifo-epik strukturlarından fayda- lanaraq yazılı ədəbiyyatın imkanlarını təzələmək niyyəti (çağdaş mifo-epik yaradıcılığı); 3) KDQ-nın strukturuna çağdaş ədəbi (formal) mən- tiqlə müdaxilə edərək «qaranlıq» mənaları işıqlandırmaq, çağdaş nöqteyi-nəzərdən boşluq olan hissələri doldurmaq cəhdləri. Hər üç meyli biz qənaətbəxş sayırıq, çünki nəzərə çarpan cəhdlər milli düşüncəmizin əski xəzinəsindən fay- dalanmaq deməkdir (141, 120-121). Biz də öz növbəmizdə bu təmayülləri özündə bu və başqa dərəcədə əks etdirən dram əsərlərini ümumiləşdir- dikdə Azərbaycan dramaturgiyasında «Dədə Qorqud» mövzusunun üç təzahür səviyyəsini müşahidə editrik: Birincisi, «Dədə Qorqud» motivləri ilə birbaşa bağlı olan əsərlər: bu əsərlərin mövzusu və qəhrəmanları epos- dan götürülmüşdür. Müəlliflərin «Dədə Qorqud» motivlə- rini dram növünün hansı janrında (dram, faciə, komediya), hansı şəkil və üsullarla bədiiləşdirməyindən asılı olma- yaraq, bu pyeslər mövzu cəhətdən bilavasitə «Kitabi-Dədə Qorqud» eposu ilə bağlıdır. İkincisi, «Dədə Qorqud» motivləri ilə dolayısı ilə bağ- lı olan pyeslər. Bu əsərlərin mövzusu birbaşa «Kitabi-Dədə 227 Qorqud» eposundan götürülmür, tamamilə fərqli möv- zularda olur. Lakin onlarda eposun qəhrəmanlarına, motiv- lərinə, deyimlərinə (atalar sözlərinə), bədii təsvir və ifadə vasitələrinə və s. rast gəlmək olur. Məsələn, belə əsərlərə bir səciyyəvi örnək görkəmli şair B.Vahabzadənin «Özü- müzü kəsən qılınc» pyesidir (340, 453-506). Türk tarixinin dərin milli məsələlərinə həsr olunmuş bu əsərin 1998-ci ildə Azərbaycan Akademik Milli Dram Teatrındakı ilk tamaşası böyük coşqu ilə qarşılandı və tamaşa uzun müddət reper- tuardan düşmədi. Azərbaycan teatrlarının indi də mütəmadi olaraq müraciət etdiyi bu əsər haqqında həmin dövrdə mət- buatda çoxlu tamaşaçı, o cümlədən mütəxəssis rəyləri çap olundu (115; 193; 308; 83; 95). Əsərin mövzusuna gəlincə, B,Vahabzadə pyesin əvvəlində yazmışdır: «Bu pyes eramı- zın 630-cu ilində Çinin dağıtdığı birinci Göytürk xaqanlı- ğının istiqlal uğrunda apardığı mübarizə tarixindən bəhs edir. Əsər tarixi sənədlər əsasında yazılmışdır» (340, 453). Göründüyü kimi, «Özümüzü kəsən qılınc» pyesinin ana mövzusu milli istiqlal mübarizəsidir və müəllif bu əsərə bütün qəhrəmanları el-oba, vətən, milli ideallar uğrunda «uf» demədən canından keçən «Kitabi-Dədə Qorqud» epo- sundan bir sıra ideyalarla yanaşı, Selcan (Gur Şadın arvadı), Banuçiçək (Dulu xanın arvadı) kimi namus, qeyrət, igidlik rəmzləri olan adları da daxil etmişdir. Lakin bütün bunlara baxmayaraq, B.Vahabzadənin «Özümüzü kəsən» qılıncı pyesini «Kitabi-Dədə Qorqud» eposu ilə birbaşa bağlı olan əsər saymaq olmaz. Üçüncüsü, Azərbaycanın müxtəlif teatrlarında, yara- dıcılıq studiyalarında bilavasitə «Kitabi-Dədə Qorqud» eposunun mətni əsasında hazırlanmış tamaşalar. Bu tama- şaların mətnləri onlarda rejissor-müəllif müdaxiləsinin (yozumunun) nə dərəcədə olmasından asılı olmayaraq, müstəqil əsərlər sayılmır. Çünki tamaşanın mətni bilava- sitə eposun mətni əsasında hazırlanır. 228 «Kitabi-Dədə Qorqud» dastanlarının müasir drama- turgiyaya təsiri baxımından əsas yeri «Dədə Qorqud» mo- tivləri ilə birbaşa bağlı olan əsərlər tutur. Biz Ə.Dəmir- çizadə, N.Xəzri, K.Abdulla və başqalarının yaradıcılığında «Dədə Qorqud» motivlərindən yaradıcı istifadənin rən- garəng nümunələri ilə qarşılaşırıq. Ə.Dəmirçizadə yaradıcılığının «Azərbaycan ədəbiy- yatında «Dədə Qorqud» motivləri» mövzusu baxımından müstəsna mövqeyi vardır. Elmdə birmənalı şəkildə təsbit olunduğu kimi, ədəbiyyatımızda «Kitabi-Dədə Qorqud» mövzusunda ilk bədii əsər Ə.Dəmirçizadənin Ş.Şeyxovla müştərək 1943-cü ildə qələmə aldığı librettodur» (118, 14). Libretto tamaşa şəklində Azərbaycan Dövlət Filar- moniyasında tamaşaya qoyulmuşdur. Resenziya müəllifi Q.Qasımov tamaşa haqqında «Kommunist» qəzetinin 6 mart 1943-cü il tarixli nömrəsində yazır: «M.Maqomayev adına Azərbaycan Dövlət Filarmoniyası Qızıl Ordumuzun şanlı 25 illiyini Azərbaycan xalqının qədim qəhrəmanlıq eposu olan «Dədə Qorqud» dastanının bir qolunu səh- nələşdirib rəqs və musiqi tərtibatı ilə tamaşaya qoymaqla qarşıladı... «Dədə Qorqud» tamaşası librettosunun avtor- ları (Dəmirçizadə və Şeyxov yoldaşlar) öz əsərləri üçün tema seçərkən xalqımızın qocaman keçmişinə və igidlik tarixinə əl atmaqla çox gözəl hərəkət etmişlər. Qəhrəman Azərbaycan xalqı öz ana vətəninin doğma yurdunu həmişə sevmiş, onu öz dastanlarında, gözəlləmə və qoşmalarında tərənnüm etmiş və yadelli işğalçıların basqınlarından göz bəbəyi kimi qorumuşdur. Xalqımızın bu qəhrəmanlıq sifətləri «Kitabi-Dədə Qorqud» dastanlarında da gözəl ifadə edilmişdir. Libretto avtorları «Kitabi-Dədə Qorqud»- da yazılmış 12 dastandan (qoldan) ancaq birinin - «Salur Qazanın evinin yağmalanması» nağılının məzmununu əsas götürmüş və bu məzmun üzərində çox gözəl tamaşa yaratmışlar» (218). Yüklə 4,51 Kb. Dostları ilə paylaş:
|