Microsoft Word Esas-kitab+S+v+. doc
Yüklə 4,51 Kb. Pdf görüntüsü
|
229 Q.Qasımovun «Dədə Qorqud» tamaşasının librettosu haqqında işlətdiyi bu təqdiredici sözlər təsadüfi deyildi. Librettonun müəlliflərindən biri - Əzəl Dəmirçizadə gör- kəmli dilçi alim, eyni zamanda «Kitabi-Dədə Qorqud» dastanları üzrə tanınmış mütəxəssis idi. Bu cəhətdən yenə də təsadüfi deyildir ki, sənətşünas alim İ.Kərimov da ilk dəfə 1943-cü ildə oynanılmış tamaşa haqqında çox son- ralar (2000-ci ildə) yazdığı, «Kitabi-Dədə Qorqud» das- tanlarının səhnə və ekran təcəssümünə həsr olunmuş mə- qaləsində müəllifin - Ə.Dəmirçizadənin «Kitabi-Dədə Qorqud» dastanı ilə yaxından aşina olan görkəmli dilçi alim» olmasını xüsusi vurğulamışdır (195). Əsər 2000-ci ildə Gənc Tamaşaçılar Teatrında tamaşaya qoyulmuşdur. Alimin «Kitabi-Dədə Qorqud» eposuna olan bədii marağının əsasında onun elmi marağı dururdu. Ə.Dəmir- çizadə hələ 1947-ci ildə «Azərbaycan dilinin tarixi» adlı əsər yazmışdır. Alimin bu əsərində «müəllif ilk dəfə ola- raq dilimizin tarixini ən qədim dövrdən başlamağa təşəb- büs göstərmişdir. Bunun üçün o, qədim yazılı abidələrin, xüsusilə Midiya və Elam adları ilə tanınmış mixi yazıların dili üzərində tədqiqat aparmış, qədim qəbilə dillərinin bir sıra izlərini müasir dilimizdə aşkara çıxarmağa nail olmuş və bununla da çox maraqlı elmi nəticələr əldə etmişdir» (110, 16) Ə.Dəmirçizadənin «Kitabi-Dədə Qorqud» abidəsinin dili ilə bağlı çoxsalyı tədqiqatları vardır. Bunların içərisində əsas yeri alimin 1959-cu ildə çap olunmuş «Kitabi-Dədə Qorqud» dastanlarının dili» adlı kitabı tutur. Alimin «Dədə Qorqud» librettosunda və ondan bir qədər sonra yazdığı «Qa- raca Çoban» pyesində təcəssüm etdirmək istədiyi bədii ide- yaların altında duran tarixi həqiqətlər bu kitabda öz əksini tapmışdır. Ə.Dəmirçizadə yazır ki, «Dədə Qorqud» dastan- larını IX-XII əsrlər arasında Azərbaycanda ümumxalq Azər- baycan dilində azərbaycanlı dədələr, ozanlar yaratmış və 230 yaymışlar; çox güman ki, təqribən, bu dövrdə də həmin dastanlar toplanılıb, yazıya köçürülüb «Kitabi-Dədə Qorqud» düzəldilmişdir» (99, 11). Alimin abidəyə verdiyi əsas dəyər, fikrimizcə, onun əsərə yazdığı «Son söz»dəki bu cümlələrdə ifadə olunmuşdur: «Kitabi-Dədə Qorqud» dastanlarında çox şey var və bunların hamısı kitabımızda əhatə olunmamışdır; lakin bu kitabda olanların hamısı «Kitabi-Dədə Qorqud»da mövcuddur» (99, 138). Göründüyü kimi, alim-yazıçı Ə.Dəmirçizadə «Ki- tabi-Dədə Qorqud» dastanında bütün elmi və bədii yara- dıcılığında göstərə bildiyindən daha artıq - «çox şey» gör- müşdür. Bu baxımdan, onun «Dədə Qorqud» librettosunda və «Qaraca Çoban» pyesində təcəssüm etdirdikləri də gö- rüb (sovet rejimi şəraitində) deməyə imkan tapdıqlarının ifadəsi idi. «Dədə Qorqud» librettosunun «əsas ideya xətti yur- dun düşməndən müdafiəsi ilə bağlıdır. Uruz xanın ova get- məsindən istifadə edən düşmən Oğuz yurduna soxulur, la- kin Dədə Qorqud tərəfindən ruhlandırılan Qaraca Coban və onun köməyinə gələn Uruz xan tərəfindən məğlub edilərək geri qovulur. Uruz xanın gözəllərin ən gözəli Gülçinə məhəbbəti əsərin aparıcı xətlərindən biridir» (118, 14). «Dədə Qorqud» librettosunun qısa məzmunu belədir: «Elin bilicisi, icra, düşüncə və mühakimə timsalı, xalqın məsləhətçisi olan, onun şad günlərində, toy günlərində şadlıq edən, yaman günündə ona dost olan, yardım edən qoca Dədə Qorqud əlində qopuz, yəni üçtelli saz ilə nağıla başlayaraq deyir: Dədə Qorqud demiş ellər adıma, Çox çatmışam mən ellərin dadına, Hamı bilir, mindən artıq yaşım var, Çox görmüşəm, çox şey gəlir yadıma. 231 Elin gözəl qızları, cavan oğulları, istəkli gəlinləri bulaq başında, yaşıl çəmənlikdə oynayıb, oxuyub, sevişib şadlıq edirlər. Xalqın qəhrəmanlarından biri, hörmətli igid Uruzxan, qızlar içərisində öz gözəlliyi ilə fərqlənən, qızıl gülə bənzəyən Gülçini sevir, onunla həyat yoldaşı olmaq arzusunu bildirir. Gülçin və eldəki qızlar, gəlinlər bu xeyir işə bir şərtlə razı olduqlarını bildirirlər: Oğlan, bir ox atsan əgər, Oxla maral tutsan əgər, Bil ki, məni də ovlamısan, Ürəyimi də tovlamısan. Uruzxan sevgilisinin arzusunu yerinə yetirmək məq- sədilə igid oğlanlarla birlikdə ova gedir. Qızlar və gəlinlər isə nəğmə oxuya-oxuya ev işlərilə məşğul olurlar, cəhrə işlədib, ip əyirirlər. Bu zaman yadellilər, xalqın qəddar düşmənləri dinc əhali üzərinə basqın edib qamçı və qılınc oynadır, evləri oda tutub, qız və gəlinlərə təcavüzkarlıq edirlər. Məhz belə ağır bir momentdə, xalqın zülm altında inlədiyi zamanda Dədə Qorqud yardıma gəlib Qaraca ço- banı elin namusunu qorumaq üçün ruhlandırır. Qaraca ço- ban çomağı ilə soyğunçularla vuruşa girir. Bu halda Uruz- xan öz yoldaşları ilə ovdan qayıdır, işğalçılarla döyüşə girir və onları qırıb məğlub edir» (218). Libretto göründüyü kimi sadə qəhrəmanlıq süjeti üzərində qurulmuşdur. Burada iki ideya xətti aydın mü- şahidə olunur: Birincisi, xalqın yadelli işğalçılara qarşı mübarizə ruhunun təsviri; İkincisi, el-obanın dar günündə xalqın, zəhmətkeş kütlənin öz içərisindən çıxan qəhrəmanın əsas rol oyna- ması. 232 Hər iki xətt dövrlə, zamanla, əsərin yazıldığı vaxtın siyasi-ideoloji ovqatı ilə müəyyənləşirdi. Ə.Dəmirçizadə (və Şeyxovun) müəllifi olduğu libretto, təqribən, 1941-ci lidə yazılmış və 1943-cü ildə tamaşaya qoyulmuşdu. Eləcə də Ə.Dəmirçizadənin 1942-ci ildə yazdığı və «Dədə Qor- qud» librettosunun ideya xətlərini daha geniş planda da- vam etdirən «Qaraca çoban» pyesində də eyni ideya- məzmun ovqatını müşahidə edirik. Bunlar təsadüfi deyildi. Ölkədə müharibə gedirdi. N.Ələkbərlinin göstərdiyi kimi, «hər iki əsərin yaranma dövrü Böyük Vətən müharibəsinin (1941-1945-ci illər - Y.İ.) qanlı illərinə təsadüf edir, əsər- lərin qəhrəmanlıq pafosu və vətənpərvərlik motivi də bununla müəyyənləşir» (118, 14). «Dədə Qorqud» librettosunun əsas obrazları bun- lardır: Qazan xan - Gəncə mahalının xanı, Uruz - onun oğ- lu, Burla xatun - Qazanın arvadı, Aybəniz - onların qızı, Qaraca - çoban, Qurd basar - satqın bir adam, Toğrul - Səlcuq tayfasının başçısı, Qara tikan - onun igidlərindən, Gürcü şahı, igidlər, qadınlar qızlar. Maraqlıdır ki, libretto müəllifləri eposdan məlum olan hadisələri Azərbaycanın gerçək tarixi ilə birləşdirmə- yə səy etmişlər. Bunu əsasında Ə.Dəmirçizadənin «Kitabi- Dədə Qorqud»u bilavasitə Azərbaycanla bağlı abidə hesab etməsi dururdu. Birinci pərdənin remarkasına diqqət edək: «Gəncə... Kür qırağı... Al-əlvan geyinmiş oğlan və qızlar səlcuq talançılarına qarşı əlbir vuruşmaq üçün Gürcü şa- hıyla danışmağa gedən Qazan xanı yola salmağa hazır- laşırlır. Yaşıl meydanda igidlər məşq edirlər...» (97, 1) Göründüyü kimi, librettoda Azərbaycan və gürcü xalqlarının nümunəsində Qafqaz xalqlarının dostluğu ide- yası da qoyulmuşdur ki, bu da sovet ideologiyasının ye- ritdiyi xalqlar dostluğu, sovet xalqlarının birliyi və ümumi düşmənə qarşı birgə mübarizə aparması haqqında ideolo- giyanı əks etdirirdi. Lakin burada ciddi bir məsələ - səl- Yüklə 4,51 Kb. Dostları ilə paylaş:
|