Microsoft Word Esas-kitab+S+v+. doc
Yüklə 4,51 Kb. Pdf görüntüsü
|
233 cuqların işğalçı, gəlmə kimi təqdim olunması məsələsi var. Səlcuqların işğalçı kimi təqdim olunmasının altında xalqı- mızın etnik tarixi ilə bağlı çox mühüm bir məsələyə to- xunulmuşdur. Belə ki, sovet tarixçiliyində türklər Azər- baycana gəlmə xalq hesab olunurdu. Sovet tarixşünaslı- ğının uzun illər ərzində zorla beyinlərə yeritməyə çalışdığı etnogenez siyasətinə görə, Azərbaycan xalqı əvvəlcə tür- kmənşəli olmamış, sonralar gəlmə türklər - səlcuqlar və digərləri tərəfindən türkləşdirilmişdir. Səlcuqların XI-XII əsrlərdə Şərqi Xəzərarxasından Azərbaycana gəlməsi ta- rixi faktdır. Lakin libretto müəllifləri XI-XII əsrlərdə Azərbaycana gələn səlcuq türklərini burada yerli – avtox- ton oğuz türkləri ilə qarşılaşdırmışlar ki, bununla da əs- lində, librettoda Azərbaycan xalqının sonradan səlcuqlar tərəfindən türkləşdirilməsi haqqında sovet tarixşünaslığı- nın zorakı etnogenez siyasəti qəbul olunmamışdır. Libret- toda Azərbaycan açıq-aşkar şəkildə səlcuqların gəlişinə qədər «Kitabi-Dədə Qorqud» oğuzlarının ana yurdu kimi təqdim ounmuşdur. «Kitabi-Dədə Qorqud», bildiyimiz kimi, oğuz igid- lərinin el-oba, vətən, yurd uğrunda apardıqları mübarizə səhnələri ilə zəngindir. Dastanda Oğuz elinin namərd və müxənnət düşmənləri tez-tez fürsətdən - oğuz igidlərinin ovda olmasından və s. istifadə edib el-obaya soxulurlar. Elin ağır günündə heç vaxt biri-birini darda qoymayan oğuz igidləri yurdun təhlükəli günlərində dərhal birləşib Oğuz elini hər cür düşmən təcavüzündən qoruyurlar. Bu baxımdan eposun mübarizə ruhu sovet ölkəsində və bütün dünyada alman faşizminə qarşı aparılan mübarizə ovqatı ilə üst-üstə düşürdü. Libretto müəllifləri bu ideya xəttini əsərdə bütün tərəfləri ilə əks etdirməyə nail olmuşlar. Əsərdəki ikinci ideya xəttinə - yurdun ağır günündə məhz xalqın, zəhmətkeş kütlənin içərisindən çıxmış Qa- raca çoban kimi igidin əsas rollardan birini oynamasına 234 gəlincə bu məsələ təkcə dastanın məzmununda Qaraca ço- banın oynadığı rolla bağlı deyildi. Bu, sovet ideologiya- sının sinfi mübarizə haqqında əsasları ilə bağlı idi. So- sializm realizmi yaradıcılıq metoduna görə, bədii əsərdə həyat inqilabi mübarizədə təsvir edilməli və sonda xalq içərisindən çıxmış qəhrəmanın qələbəsi ilə tamamlanmalı olan mübarizəsinin timsalında xəlqi ideallar qələbə çalmalı idi. Librettoda bu ideoloji xəttin əsas daşıyıcısı Qaraca çoban surətidir. Maraqlıdır ki, əsas qəhrəmanları oğuz bəyləri, zadə- ganları, əsilzadələri olan «Kitabi-Dədə Qorqud» dastanla- rında sovet ideologiyasının «normativlərinə» uyğun gələn yeganə qəhrəman Qaraca çoban idi. Bildiyimiz kimi, sovet ideologiyasının əsasında sinfi mübarizə ideyaları dururdu. Sovet ideoloji qəliblərindən baxıldıqda dastanın, demək olar ki, bütün qəhrəmanları «istismarçı sinfin» nümayən- dələri idi. Çünki bunların sosial mənşəyi xan, bəy, bəy- lərbəyi kimi oğuz cəmiyyətinin hakim təbəqələrinə bağla- nırdı. Bu cəhətdən, Qaraca çoban öz «ictimai mənşəyi» etibarilə sovet ideologiyasına uyğun gəlirdi. Ona görə də, sovet dönəmində Qaraca çoban obrazına, belə demək mümkünsə, xüsusi fikir verilirdi. Elə Ə.Dəmirçizadənin bir neçə ildən sonra (1942) yazıb, 1948-1950-ci illər ara- sında M.Qorki adına Azərbacan Dövlət Gənc Tamaşaçılar Teatrında uğurla tamaşaya qoyulmuş «Qaraca çoban» adlı pyesi bunun canlı nümunəsidir. Hər iki əsərin - «Dədə Qorqud» librettosu və «Qa- raca çoban» pyesinin əsasında «Kitabi-Dədə Qorqud» epo- sundakı «Salur Qazanın evinin yağmalanması» boyunun motivləri durur. «Dədə Qorqud» eposu ilə yaxından bağlı olan Ə.Dəmirçizadə, görünür, Şeyxov soyadlı müəlliflə birgə yazdığı librettoda öz bədii düşüncələrini tamamlaya, yaxud tam şəkildə ifadə edə bilmədiyi üçün bir qədər sonra eposa yenidən müraciət etmişdir. Əlbəttə, libretto 235 musiqili tamaşanın mətnidir və burada dramatik özünü- ifadə imkanları pyesə nisbətən zəifdir. Librettoda musiqi partiyaları, oxuma, çalma, sözün, hərəkətin musiqi ilə vəh- dəti, əsərin ideyasının daha çox musiqinin, rəqslərin dili ilə ifadə olunması aparıcıdır. Ə.Dəmirçizadə «Qaraca ço- ban» pyesində eyni eposa və onun eyni boyuna yenidən müraciət etməklə «Kitabi-Dədə Qorqud» eposunun drama- turgiya sahəsində geniş imkanlara malik olduğunu təsdiq etmişdir. Bu cəhət əsərin ilk tamaşası haqqında görkəmli alim Əziz Şərif tərəfindən yazılmış resenziyada xüsusi qeyd olunmuşdur. Müəllif göstərir ki, «bugünə qədər bir alim dilşünas kimi tanıdığımız müəllif öz ilk bədii əsəri üçün «Dədə Qorqud» dastanından istifadə etməklə gözəl və təqdirə layiq bir təşəbbüs göstərmişdir. Heç şübhə yoxdur ki, bu dastanın məzmunu əsasında yüksək milli, bədii dramaturji əsərlər yaratmaq imkanı hüdudsuzdur» (318). «Bu əsərdə Qazan xanın sarayının qarət edilməsi və Qaraca Çobanın igidlikləri təsvir olunmuşdur. Ə.Dəmir- çizadə burada əvvəlki librettoya nisbətən daha mükəmməl işləmiş, Qazan xan - Burla xatun xəttini saxlamış, lakin əsas ideya yükünü xalqı təmsil edən Qaraca çobanın üzə- rində cəmləşdirmişdir» (118, 14). Əsərin iştirakçıları bunlardır: Dədə Qorqud - elin bilicisi, filosofu, Salur Qazan - ellər xanı, Qaraca Çoban - xanın çobanı, Burlaxatun - xanın arvadı, Uruz - xanın oğlu (18 yaşında), Gülçin - çobanın qızı, Uruzun sevgilisi, Qa- ragünə - xanın qardaşı və inağı (vəziri), Şərşəmşəddin - qəhrəmanlar atamanı, Dəli Dondar, Qara Budaq, Bamsı Beyrək, Qoca oğlu Yeynək - qəhrəmanlar, Dəmirgücü, Qaplangücü - Qaraca Çobanın qardaşları, Casus - Oğuz elində bir nəfər gənc, Şöklüməlik - rum knyazı, Vəzir - rum knyazının vəziri, aznavurlar - bir neçə nəfər rum qəhrəmanları və s. ikinci dərəcəli surətlər. 236 Birinci pərdədə ellər xanı Salur Qazanın ağban evi- nin qarşısında böyük bir bağça təsvir olunur: «Qəhrə- manlar yeyib-içib, deyib, gülürlər... Pərdə açılarkən adama elə gəlir ki, bu məclis irəlidən başlanmış və davam etməkdədir. Ozanlar deyişirlər: Birinci ozan - Namus bizdə, ismət bizdə, ar bizdə, Şəkər bizdə, nabat bizdə, nar bizdə, Bülbül bizdə, gülşən bizdə, yar bizdə, Söylə ozan, yağıların nəyi var!!! İkinci ozan: Yağıların qurdlar yemiş başı var, Ellərində müxənnəs var, naşı var, Matəmi var, gözlərində yaşı var, Ozan qardaş, yağıların varı bu» (98, 1-2) Beləcə ozanlar oğuz elini tərənnüm edirlər. Onların oxuduğu, o cümlədən pyesdə olan çoxsaylı şeirlər, nəğ- mələr Ə.Dəmirçizadənin həm də bir istedadlı şair olduğu- nu göstərir. «Qaraca çoban», ümumiyyətlə, şeirlə yazıldığı üçün mənzum pyesdir. Əsərdəki şeirlər ritmik struktura, misralar arası və misradaxili qafiylərə, gözəl bədii məz- muna malikdir. Şeir-nəğmələr bütün hallarda təsvir olun- muş məclisin, süjet hadisəsinin məzmunu ilə vəhdət təşkil edərək bir tərəfdən əsərin bədiiliyini gücləndirirsə, digər tərəfdən süjet xəttinin inkişafına xidmət edir. Salur Qazan baş ozandan Oğuz elini tərif edən bir nəğmə oxumasını istəyir: Ozan qardaş, şən elimiz var bizim, Qopuz çalıb bu ellərdən xəbər ver. Dağdan axan gur selimiz var bizim, Bu dağlardan, bu sellərdən xəbər ver (98, 6) Yüklə 4,51 Kb. Dostları ilə paylaş:
|