Microsoft Word Esas-kitab+S+v+. doc
Yüklə 4,51 Kb. Pdf görüntüsü
|
237 Baş ozan oğuzların sevdikləri və müqəddəs tutduq- ları Ala dağ haqqında nəğmə oxuyur: İzin verin, a ağalar, a bəylər! Ala dağdan sizə verim mən xəbər... Müqəddəsdir, ulu dağdır Ala dağ, Çeşməlidir, sulu dağdır Ala dağ. Ağ bulutdan sarıq qoyub başına, Narın qardan rəng vurubdur başına (98, 7-8) Ozanların oxuduğu nəğmələr Salur Qazanın ov həvə- sini oyadır. Bilirik ki, ov «Kitabi-Dədə Qorqud» eposunda ən davamlı motivlərdən biridir. A.Y.Yakubovski təsadüfi yazmır ki, «köçəbə aristokratiyası - əllərində böyük var- dövlət olan bəylər təkcə hərbi xidmət aparmayaraq, köçəri heyvandarlıq təsərrüfatı şəraitində öz xanlarına qulluq edirdilər. Bəylər xanla birlikdə yalnız əyləncə hesab olun- mayan ovda da iştirak edirlər. Böyük tutumlu ovların təş- kil olunması bununla bağlıdır. «Qorqud kitabı»nda biz bu ovların çoxlu təsvirlərini tapırıq» (398, 131). Eposun ob- raz sisteminə, motivlər aləminə dərindən bələd olan Ə.Dəmirçizadə də «ov» motivini oğuz sosial həyat tərzinin əsas kütləvi modeli kimi pyesdə qorumuşdur. Məclis vaxtı Dədə Qorqud «yan tərəfdə qocaman bir ağacın dalında görünür. Məclisdəkilər onu görmür. Lakin o, yavaş və ağır addımlarla məclisə yaxınlaşır. Bilirsiz (səssiz - Y.İ.) halda ətrafı və məclisi seyr edərək dinləyir və dua edir kimi bir vəziyyət alaraq deyir: Daim olsun elimizdə toy-düyün! Tanrı bizə göstərməsin yaman gün. Daim olsun dövlətimiz dünyada! Tanrı bizə gətirməsin dərd, qada» (98, 10) 238 Birdən bəylər Dədə Qorqudu görüb onu alqışla- yırlar. Dədə Qorqud onların ova getmək fikrini bəyənsə də, Salur Qazana ehtiyatlı olmağı məsləhət görür: Qılınc çalıb göstərməksə bir hünər, Həm də gərək sərvaxt olsun igidlər. Unutma ki, ehtiyatlı qorxaqlar Bəzən hətta döyüşlərdə qazanar. Gər igiddə olmalısa el məşqi, Bir də gərək olsun onda yurd eşqi. Yurdumuzun ətrafında yağı var, Sən gedərsən, yurdu yağı dağıdar, Yurdun üstə söylə, kimi qoyursan?! (98, 12) Salur Qazan məsləhəti bəyənib oğlu Uruza üç yüz igidlə bərabər eli qorumağı tapşırıb, bəylərlə ova yollanır. Birinci pərdə Uruzun öz sevgilisi Gülçinə bəslədiyi hisslərinin təsviri ilə bitir. İkinci pərdə oğuzların düşmənləri olan rumların sa- rayının təsviri ilə başlanır. Rum məliki çox qəmgindir: onun övladı yoxdur. Oğuzdan bir casus gəlib Salur Qaza- nın öz igidləri ilə ova getdiyini ona xəbər verir. Məlik für- səti əldən buraxmayıb əmr verir: Aznavurlar, fürsəti fövt etmədən, Hazır olsun yeddicə min döyüşkən. Qazan yurdu bu gür gərək talansın, Yağmalansın, alovlara qalansın. Odlar yurdu od içində sönməli, Oğuz eli xərabəyə dönməli. Haydı igid aznavurlar, tez olun, Gün batınca yarısını bu yolun Gərək keçək, göz qırpanda son ulduz, Fürsət varkən yağmalansın ol Oğuz (98, 21-22). 239 Burada bir detal diqqəti cəlb edir. Əgər «Dədə Qor- qud» librettosunda Oğuz elinin düşmənləri kimi səlcuqlar təsvir olunurdusa, «Qaraca çoban» pyesində biz bu rolda rumluları görürük. Lakin Ə.Dəmirçizadə (o cümlədən Şey- xov) səlcuqları gəlmə türklər kimi təqdim etməklə yanaşı, oğuzların Azərbaycanın yerli - avtoxton əhalisi olduğunu təsdiq etmişlər. Eyni durumu «Qaraca çoban» pyesində də müşahidə edirik. Bu məsələ pyesdə bədii simvolika ilə də olsa, çox dərindən qoyulmuşdur. Bu cəhətdən rum məliki- nin söylədiyi «Odlar yurdu od içində sönməli // Oğuz eli xərabəyə dönməli» misraları dərin məna daşıyır. Hamıya məlumdur ki, «Odlar yurdu» dedikdə Azər- baycan nəzərdə tutulur. Bu ad azərbaycanlıların öz vətən- lərinə verdiyi ad deyildir. Əksinə, qədim mənbələrdə yur- dumuz belə adlandırılmışdır. «Odlar yurdu» ifadəsinin iki mənası var: Birincisi, orta əsrlərdə vətənimizə gələn əcnəbilər burada neft və qazın təsiri ilə yanan torpaqları, «Yanar- dağ» kimi məntəqələri görüb, neft-qaza işarə ilə Azər- baycanı odlar yurdu adlandırmışlar. İkincisi, «Odlar yurdu» atəşpərəstliklə - oda sitayişlə bağlıdır. Azərbaycanda lap qədimlərdən, ən azı, eramızdan əvvəl VIII-V əsrlərdən oda - atəşə sitayiş olunmuşdur. Neft-qazın təsiri ilə yanan torpaqlar Azərbaycanda lap qə- dimlərdən olmuş, bu da od-atəşlə bağlı mifoloji inancların meydana gəlməsinə, daha sonra bu inancların sistemləşə- rək atəşpərəstlik (zərdüştilik) dininə çevrilməsinə səbəb olmuşdur. Rum məlikinin söylədiyi «Odlar yurdu od içində sönməli // Oğuz eli xərabəyə dönməli» misralarında «Odlar yurdu» Azərbaycanı «Oğuz eli» adlandırılır. De- mək, Ə.Dəmirçizadənin elmi görüşlərinə görə, Azərbay- can hələ eramızdan əvvəl birinci minillikdən oğuz türk- lərinin doğma vətənidir. 240 Üçüncü pərdə Dərbənd adlanan keçidin təsviri ilə başlanır: «İki tərəfi (arxa və sol tərəf) dağla əhatə olunmuş göy çəmənlikdir. Sağ yanı sıldırım qayadır. Dağdan çay ilan kimi uzanır və şırıltı ilə qayadan axaraq dərənin dibi ilə gedir. Ön tərəfdən çəmənliyə gedən təkcə bir keçid vardır. Burası Dərvənd adlanır. Uzaqda qoyunlar görünür. Yarım dəqiqə bu mənzərə xali qalır. Yalnız uzaqda dağın sinəsində harada isə həzin-həzin çalınan ney səsi ətrafa yayılır. Başqa heç bir səs-səmir yoxdur, elə bil təbiət də susmuş, neyin bu həzin səsini dinləyir. Səhər vaxtıdır. Bu sükutu Dərvəndin o tərəf bu tərəfində baş qaldırıb hürən iki çoban itinin səsi pozur» (98, 23). Təsvir olunan məkan Salur Qazanın çobanı Qaraca Çobanın qoyun otardığı yaylaqdır. Rum məlikinin azna- vurları - döyüşçüləri buraya Salur Qazanın qoyunlarını aparmağa gəlmişlər. Lakin onlar Qaraca Çobanın necə bir igid olduğunu bilmədikləri üçün əvvəlcə onu qorxutmaq istəyirlər: Duraq burda məskən edib bir yanı, Haylayaraq bir çağıraq çobanı. Dilə basaq, hərbə-zorba, al edək, Bəlkə, onu şirin dilə gətirib, Vədə verib, tezcə ələ gətirib, Asanlıqla qoyunları mal edək (98, 23). Ə.Dəmirçizadə Qaraca Çobanın təsvirində dastanın öz bədii təsvir üslubuna sadiq qalmışdır: «Qaraca Çoban bir dikdə görünür. Çomağı çiynində, sapanı umuzundan (çiynindən - Y.İ.) asılı, belində əyri bıçaq, arxasında cey- ran dərisindən çantası, başında böyük bir şallı papaq, iri vücudlu və heybətli görünüşlü Qaraca Çoban uzun bığla- rını bir əli ilə tumarlayaraq deyir: Yüklə 4,51 Kb. Dostları ilə paylaş:
|