Microsoft Word II cild -meruze metnlerin toplusu son2
Yüklə 5,08 Mb. Pdf görüntüsü
|
I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans:
TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (II hissə)
427 yaşamışdır. O, adı çəkilən əsərini hicri 614, miladi tarixlə 1217-1218-ci illərdə Mərvdə yazmağa başlamış və adı çəkilən əsərin ilk variantı özündə həm ərəb, həm də fars poetik ənənələrinin təhlilini ehtiva etmişdir. N.Y.Çalisovanın yazdığına görə, həmin illərdə Mərvi Sultan Əlaəddin Məhəmməd bin Təkiş Xarəzmşah idarə etmiş və o, 1217-ci ildə Bağdada yürüş etmişdir. Qeyd etmək lazımdır ki, tədqiqata görə, həmin yürüş zamanı Şəms Qeys də Sultanın yaxın ətrafında olmuşdur. Həmçinin tarixdən o da məlumdur ki, bu illər monqol qoşunlarının da İrana hücumu ilə yadda qalır. Belə ki, həmin illərdə Əlaəddin Məhəmməd Təkişin Həmədan və İsfahanm arasında yerləşən Fərrəzin qalası yaxınlığında monqollarla döyüşü zamanında Şəms Qeys Razi də orada olmuş və qarmaqarışıqlıqlar nəticəsində kitablarını, əsərinin bir neçə hissəsini itirmişdir. Sonradan, bir qədər pul müqabilində Fərrəzin qalasının ətrafında yaşayan sakinlər həmin əsərin bəzi səhifələrini tapmış və müəllifə vermişlər. Təqribən, 1227-ci ildən sonra Şəms Qeys Razi Şiraza gəlmiş, əvvəlcə Atabəy Səd bin Zəngiyə, sonra isə onun oğlu məşhur “Bustan” və “Gülüstan” əsərlənin müəllif Sədinin himayəçisi Əbübəkrə xidmət göstərərək, onun sarayında yaşayıb-yaratmışdır. Şəms Qeys Razi Şirazda yerli ədəbiyyatşünas və şairlərlə tanış olduqdan sonra, yenidən öz əsərini tamamlamaq fikrinə düşmüş və dostlarının təkidi ilə, təqribən, əvvəl yazdığı əsəri iki yerə ayıraraq, fars əruz və qafiyəsindən bəhs edən hissəni “əl-Möcəm fi məayir əşar əl-Əcəm” adlandırmışdır. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, bu əsərin ikinci hisssəsi, yəni ərəb əruz və qafiyəsindən danışan hissəsi Şəms Qeys Razi tərəfindən qələmə alınsa da, dövrümüzə qədər gəlib çatmamışdır (7). “Əl-Möcəm” əsəri əruzun, xüsusilə, fars əruzunun nəzəri əsasları haqqında olduqca fundamental əsərdir. Belə ki, Şəms Qeys Razi əsl filoloq kimi bu əsərdə əruzla bağlı heç bir nəzəri məsələnin diqqətdən kənarda qalmamasına çalışmışdır. Bu mənada, o, eyni zamanda, fars dili, xüsusilə, fars dilinin fonetikası haqqında olduqca geniş məlumat vermişdir ki, bəzi mütəxəssislər, hətta bu məlumatları əsas tutaraq, “əl-Möcəm”in, eyni zamanda, fars dilinin qrammatikası haqqında yazılmış ilk kitab olduğunu da söyləyirlər. Beləliklə, bütövlükdə iki hissədən ibarət olan və birinci hissəsi əruzdan danışan “əl-Möcəm”in birinci hissəsi, hələ müəllif tərəfindən dörd yerə bölünür. Belə ki, hər bölüm Qeys Razi tərəfindən bab adlandırılır. Qeys Raziyə görə, birinci bab əruzun mənası, rüknlərin, bu fəndə işlənən istilahların adları və ləqəblərinin şərhi kimi qeyd olunur. İkinci bab “əruzun rüknlərini təşkil edən vəznlərin cüzləri haqqında”, üçüncü bab “cüzləri əmələ gətirən dəyişikliklər və törəmə təfilələr haqqında” adlanır. Dördüncü babı isə “Qeys Razi qədim və yeni bəhrlərin qeydi, dairələr, təqti və bəhrlərin bir-birindən çıxması” adlandırır. Qeyd edək ki, hər babın özü də, əslində, bir neçə fəslə bölünür. Birinci babda və onun fəsillərində əruz elminin mahiyyətindən, onun əhəmiyyətindən bəhs edən müəllif, əruzu bilməyin vacibliyindən danışır. Belə ki, onun nöqteyi-nəzərinə görə, şair yüksək təbə, istedada malik olmaqla yanaşı, eyni zamanda, əruzun nəzəri əsaslarından da baş çıxartmalıdır. Çünki əruzda elə incə məqamlar vardır ki, şair bu incə məqamları bilmədikdə bəzən ritmcə yaxın olan bəhrləri bir-birinə qarışdırır ki, bu da şeirə, poeziyaya nöqsan gətirmiş olur. Bu mənada, Qeys Razinin nöqteyi-nəzərinə görə, özünü yüksək istedad sahibi bilən, şair adlandıran hər bir kəs, poeziyada, əruzda baş verən bu incə məqamlıarı ayırmaq üçün mütləq və mütləq əruzdan baş çıxartmalı, onun nəzəri əsaslarını bilməlidir. Beləliklə, bu prinsipi əsas tutan Qeys Razi, əsərinin sonrakı səhifələrində əruzun nəzəri əsaslarını əsaslı şəkildə izah etməyə başlayır. Qeyd edək ki, Qeys Razi, təbii ki, ilk növbədə, fars əruzunun nəzəri əsaslarını izah edir. Amma, əvvəlki səhifələrdə qeyd etdiyimiz kimi, fars əruzu mahiyyət etibarilə bütövlükdə ərəb əruzundan fərqlənmədiyi üçün və hətta, başqa sözlə desək, hər iki əruzda əsas nəzəri məsələlər üst-üstə düşdüyünə görə, Qeys Razi də bu istiqamətdə bu nəzəri əsaslardan yan ötə bilməmiş, ara-sıra ərəb əruzunun nəzəri əsaslarını izah etdikdən sonra, fars əruzunun xüsusiyyətlərini şərh etmişdir. Əruz vəzninin türkdilli poeziyada tətbiqi böyük maneələrə rast gəlmişdir. Bunlardan ən ümdəsi dil problemi idi. Belə ki, ərəb dilinə tətbiq olunmuş əruz vəzni türk dilinə tətbiqi nəticəsində sözlərin tələffüzündə türk dili qayda-qanunlarını kobudcasına pozurdu. Lakin bütün bunları arxada qoyaraq, türkdilli xalqlar XI əsrdən əruzdan istifadə etməyə başlamışlar. Əruz vəzninin mütəqarib bəhri ilə yazılan ilk türk-uyğur abidəsi Yusif xas Hacibin “Kutadqu-bilik” poeması olmuşdur. Əruz vəzni Azərbaycan ədəbiyyatında da geniş yayılmışdır. Nizami, Füzuli, Nəsimi,
I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans:
TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (II hissə)
428 S.Ə.Şirvani, M.Ə.Sabir kimi böyük söz sənətkarları bu vəzndə çox ahəngdar əsərlər yazmışlar. Azərbaycan şeirində əruz bəhrlərinin hamısı işlədilməmişdir. Ədəbiyyatımızda ən çox işlənən, həzəc, rəməl, xəfif, səri munsərih bəhrləridir. Əruzun bu bəhrlərinin adını ifadə edən sözlər onların xüsusiyyətinə uyğun seçilmişdir. Həmin sözlərin mənasını bilmək bəhrlərin xüsusiyyətini başa düşməyə kömək edir. (3, 60) Əruz vəzni, vəzn olmaq etibarı ilə göründüyü kimi, mürəkkəb vəzndir. Bu vəzndə şeir oxuyan və şeir yazan insanlardan xüsusi istedad tələb olunur. Çoxəsrlik milli dəyərlərimizdən biri olan Azərbaycan əruzunu bilmək hər bir orta və ali məktəbdə ədəbiyyatı tədris edən müəllimə, öyrənən şagirdə və tələbəyə, aktyora, xanəndəyə, şeir qiraətçisinə, tərcüməçiyə, şairə, bir sözlə, adi oxucuya belə zəruri və vacibdir. Çünki “Bir şərqli kimi sahib olduğumuz mənəvi-estetik dəyərlərdən biri də əruz vəznidir”. (5,3)
1. Ədili Şirvani.Əruz vəzninin sadələşmiş qəlibləri. Bakı, 2010. 2. Əkrəm Cəfər. Əruzun nəzəri əsasları və Azərbaycan əruzu. Bakı, 1977. 3. Nəsirəddin Tusi. Miyarül-əşar. Tehran, 1363. 4. Tərlan Quliyev. Əruz və qafiyəşünaslıq tarixi. Bakı, 1998. 5. Tərlan Quliyev. Əruz və qafiyəşünaslıq tarixi. Bakı, 2013. 6. Ş.A.Mikayılov. Ədəbiyyat nəzəriyyəsi. Bakı, 1986. 7. Şəmsəddin Məhəmməd bin Qeys ər-Razi. Əl-Möcəm fi məayir əşar əl-Əcəm. Tehran, 1387.
Turkish and persian primary sources about aruz Summary
This article is devoted to arud and its influence on a literature of the turkish and persian people. The word of Eruz is in Arabian. “Wide road”, “pole which is put center of tent”, is “science about poem”. Eruz poem from was systemized by Xelil ibn Ehmed who lived in 8 th century. There are used in Arabic 19, in Tadjik 14, in Turkish 11, and in Azerbaijan poetry12 bahrs of the arud. Key words: aruz, turkish, persian, poem, primary sources
Xanım Abdullayeva AMEA akad. Z.M.Bünyadov adına Şərqşünasliq İnstitutu Türk filologiyasi şöbəsi, kiçik elmi işçi mehivaqo@mail.ru
AZƏRBAYCAN VƏ TÜRKİYƏ ROMANLARINDA ORTAQ MULTİKULTURAL DƏYƏRLƏR Ədəbiyyat həyatı bədii boyalarla əks etdirən söz sənətidir. Həyat haqqında düşüncələrimizi ifadə etmək baxımından ədəbiyyat ən gözəl incəsənət vasitəsidir. Əgər heykəltaraş daş parçasını, bəstəkar musiqi alətini, rəssam boyaları dilə gətirirsə, şair və yazıçılar sözun tam mənası ilə həyat və onun gerçəklərini canlandırır. Bu baxımdan ədəbiyyatın imkanları çox genişdir. Üstəlik bu ədəbiyyatı yaradan xalqın tarixi keçmişi, milli-mənəvi dəyərləri, ədəbi və bədii irsi yüksək səviyyədədirsə, o zaman sərgilənən ədəbiyyat nümunələri heç şübhəsiz ədəbiyyat tarixində dəyərli mövqeyini tutacaqdır. Ümummilli liderimiz, türk dünyasının böyük oğlu Heydər Əliyev cənablarının təbirincə desək, “bir millət, iki dövlət” olan Azərbaycan və Türkiyənin ədəbiyyatları da dünya ədəbiyyatları içərisində öz layiqli sözünü demiş ədəbiyyatlardandır. Bunu şərtləndirən əsas Yüklə 5,08 Mb. Dostları ilə paylaş:
|