Microsoft Word II cild -meruze metnlerin toplusu son2
Yüklə 5,08 Mb. Pdf görüntüsü
|
I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans:
TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (II hissə)
423
Jamila Fatiyeva The Literary Relations of Turkic Peoples and Their Work of Translation Summary Besides being an enlightening thinker of his time, the great Turkmen poet Mahtimgulu Faragi (1730 – 1780) was a statesman who always tried to preserve the people’s moral union. His visits to the Middle Asia, Azerbaijan, Iran and India were inclined to learn these peoples’ cultures and to use them in his works in order to develop the cultural level of the population. His being very well-aware of the Classical East, especially, of Azerbaijani Literature, gave all his works a good opportunity to be loved and spread here, too. There are a lot of familiar motives, ideas and similarities between Mahtimgulu’s and Azerbaijani poets’ works. Translations and publications of his works in the XX c. in Azerbaijan, as well as, research works about him, made Mahtimgulu more widely-known in Azerbaijan. The continuous development of this work shows a greater influence on intercultural relations and strengthening integration. Key words: Mahtimgulu, translation, Turkic literature, common Turkic language.
Elnurə Babayeva AMEA Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutu “Multidissiplinar əlyazmalar və çap kitabları” şöbəsi, elmi işçisi
elnure1430@gmail.com TÜRK VƏ FARS MƏNBƏLƏRİ ƏRUZ HAQQINDA Əruz uzun və qısa hecaların müəyyən kombinasiyalarda gözəl oxunuş ritmi yaradan, ardıcıllığının bütün misralarda dəqiqliklə gözlənilməsi ilə müşahidə olunan şeir vəznidir. Mənşəyini ərəbdilli xalqların poeziyasından götürən bu vəznə, islamiyyətdən əvvəl ərəb folklorunun nümunələrində, müharibələr zamanı söylənən rəcəzlərdə, məzmunu xalq məişətindən alınan şeirlərdə rast gəlmək olardı. Son əsrlərə qədər Azərbaycan, türk və farslar arasında elə məşhur klassik şair yoxdur ki, əruza müraciət etməsin, hətta onu üstün tutmasın. Bu nəzm şəkli ərəblər arasında yaranıb şöhrət tapmış, bütün müsəlman şərqinə yayılmışdır. Ərəb istilası ilə əlaqədar olaraq ərəb dili, mədəniyyəti, ədəbiyyatı başqa xalqların dilinə, mədəniyyətinə o cümlədən, ədəbiyyatına – şeir qaydalarına da təsirsiz qalmamışdır. Xalqlar əruza yaradıcı yanaşmış, bəhrlərdən öz dillərinə uyğun gələnləri istifadə etmişlər. Ərəblər əruzun 16, farslar 19, taciklər 14, türklər 11, özbəklər 13, azərbaycanlılar isə 12 bəhrində şeir yazmışlar. Bir sözlə, uzun illər əruzun nəzəri əsaslarından yazmaq şərq elmi-nəzəri fikrində bir ənənə halına çevrilmişdir. Əruz elminin qayda və qanunlarının ilk dəfə məhz ərəb şeirinə tətbiq olunmasının əsas səbəbi, yazılı ədəbiyyatın və filologiyanın ərəblərdə daha tez formalaşması idi. VIII əsrdə yaşamış böyük ərəb alimi Xəlil ibn Əhməd bu şeir ölçüsünü hicri 150-ci ildə (767-ci ildə) sistemləşdirib elm şəklinə salmışdır. Xəlil ibn Əhməd ərəb dilinin ahəngini, musiqisini və ümumən, xüsusiyyətlərini tədqiq edərək öyrənmiş, bunlara müvafiq şəkildə nəzm üsulunu tənzim etməyə, genişləndirməyə çalışmış, yalnız feil kəlməsindən götürülən, müxtəlif şəkillər halında işlənən sözlərdən müəyyən, sabit qəliblər yaratmışdır (1,146). Farsdilli ədəbiyyatda əruz vəzni fars dilinin tələbləri və fars şairlərinin zövqləri nəticəsində yeni-yeni keyfiyyətlər qazanmışdır. Ərəb əruzunun nəzəri əsaslarını yaxşı bilən ilk fars əruzçuları bu nəzəri sistemi fars şeirinin daxilində də tətbiq etmişlər. Buna görə də onlar fars əruzu üçün yeni nəzəri əsaslar yaratmayıbmış, sadəcə olaraq, ərəb əruzunun nəzəri əsaslarında xırda dəyişikliklər və I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans:
TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (II hissə)
424 ona əlavələr etməklə onu fars əruzu üçün uyğunlaşdırmışlar. Geniş mənada götürsək, bütün dillər və vəznlər heca quruluşuna əsaslandığı üçün əruz vəznində əksər dillərin hiss və həyəcanını, başqa sözlə desək, şeirini ifadə etmək olar. XIV-XV yüzilliklər arasında fars əruz elminin inkişafında mühüm xidmətləri olan alimlərdən Şəms Fəxri İsfahani, Vəhid Təbrizi, Əbdürrəhman Cami, Seyfi Buxarayi, Yusif Əzizi, Ataullah Mahmud Hüseyninin adlarını çəkmək olar. Beləliklə, XVI əsrə qədər fars əruzunun nəzəri əsaslarının öyrənilməsinin artıq adlarını çəkdiyimiz alimlərin əsərlərilə tamamlandığını və demək olar ki, bütün incəliklərinə qədər araşdırıldığını qəti şəkildə və inamla söyləyə bilərik. Tədqiqatçıların ümumi qənaətinə görə, fars əruzu mahiyyət etibarilə ərəb əruzundan fərqlənmir. Ümumiyyətlə, əruzun mahiyyəti istər ərəbdilli, istər farsdilli və istərsə də türkdilli şeirdə eynidir. Əgər belə demək mümkünsə, əruzun tələblərinə əməl etməklə hər hansı dünya dillərinin birində də əruz vəznində şeir yazmaq olar. Lakin məsələ burasındadır ki, fars və türk şeirlərində meydana çıxan xüsusiyyətlər bu dillərin özünəməxsus cəhətləri və bu dillərdə əsərlərini qələmə alan şairlərin zövqləri ilə bağlıdır. Bu da, təbii ki, nəticə etibarilə ərəb, fars və türk dillərində meydana çıxan əruzun özünəməxsus cəhətlərinin yaranması ilə nəticələnir. Bu mənada, əruzun, daha doğrusu, fars əruzunda meydana çıxan fars şeirinin və fars əruzunun xüsusiyyətlərini duyan fars alimləri, fars nəzəriyyəçiləri ilk dövrlərdən etibarən, fars əruzunun özünəməxsus nəzəri cəhətlərini araşdırmışlar ki, nəticədə fars əruz elmi meydana gəlmişdir. Yenə də qeyd etdiyimiz kimi, onlar, ümumiyyətlə, əruzun mahiyyətində heç bir dəyişiklik etməmiş, sadəcə olaraq, rüknlərin və əsli təfilələrin, zihafların və törəmə təfilələrin, dairələrin və bəhrlərin tərkiblərində müəyyən dəyişikliklər edərək, fars əruzunun özünəməxsus simasını yaratmağa müvəffəq olmuşlar. Doğrudur, əruzşünaslıq tarixində bəzən bəzi tədqiqatçılar bu məsələlərə etiraz edərək, ərəb, fars, türk əruzu anlayışlarını qəbul etmir, əruzun ümumi mahiyyətinin eyniliyini əsas götürərək, ümumi əruzu ərəb, fars, türk əruzlarına bölmürlər. Lakin onu da qeyd etmək lazımdır ki, fars əruz elmi meydana çıxdıqdan sonra, hələ orta əsr tədqiqatçılarının özləri əruzu ərəb və əcəm əruzları deyərək iki yerə ayırmış, əcəm əruzu terminini ara-sıra olsa da işlətmişlər. Beləliklə, VIII-IX əsrlərdən etibarən farsdilli poeziyaya qədəm qoyan əruz vəzni, artıq X-XI əsrlərdən başlayaraq fars alimləri tərəfindən tədqiq olunmuş və nəticədə fars əruz elmi meydana gəlmişdir. Bu mənada, fars əruz elmini tədqiq edən alimlər sırasında Bəhrami Sərəxsinin, Büzürcümehr Qəsiminin, Əbu Abdullah Qorşinin, Həsən Qəttanın, Yusif Əruzinin, Rəşidəddin Vətvatın, Əbül Əla Şüştərinin və başqalarının adlarını çəkmək olar ki, bu adı çəkilən alimlərin əsərləri dövrümüzə qədər gəlib çatmasa da, hər halda onların adları fars əruz və qafiyəşünaslıq tarixinə yaxşı məlumdur. Belə ki, orta əsr mənbələri bu alimlər və onların yaradıcılıqları haqqında olduqca dolğun məlumat verirlər. Eyni zamanda, biz bu alimlər haqqında məlumatı sonrakı dövr əruzşünaslarının əsərlərindən də almış oluruq. Belə ki, XIII-XVI əsrlərədə yaşayıb-yaratmış fars əruzşünasları, həqiqətən də, böyük qədirdanlıqla fars əruz və qafiyəşünaslıq tarixində görkəmli yer tutan bu alimlərin adlarını hörmətlə çəkmiş, onların gördükləri işlərə layiqincə qiymət vermişlər. Eyni zamanda, onu da qeyd etmək vacibdir ki, yuxarıda adları çəkilən, lakin əsərləri bizə tam şəkildə gəlib çatmayan bu alimlərin əsərləri fars əruz və qafiyəşünaslıq tarixinin ilkin mərhələsini təşkil edir. Fikrimizcə, fars əruzşünaslığından danışdıqda Əbdürrəhman Caminin əruzşünaslıq tarixində yerini də müəyyən etmək lazımdır. Bu mənada, fars əruzşünaslıq tarixinə qısa da olsa ekskurs etməyi olduqca vacib sayırıq. Beləliklə, professor Tərlan Quliyev ilkin dövr fars əruzşünaslıq tarixindən danışarkən yazır: “Əbülhəsən Bəhrami Sərəxsi, Sultan Mahmud Qəznəvi (998-1030) dövrünün alim və şairlərindən olmuşdur. Onun həyatı və yaradıcılığı haqqında məlumat olduqca azdır. Lakin az da olsa, bu barədə məlumata Nizami Əruzi Səmərqəndinin “Çahar məqalə”, Məhəmməd Ufinin “Lübabül-əlbab”, Şəmsəddin Məhəmməd bin Qeys Razinin “əl-Möcəm”, Nəsirəddin Tusinin “Miyar əl-əşar” əsərində rast gəlirik. Belə ki, Nizami Əruzi Səmərqəndi (vəfatı 1174) “Çahar məqalə” əsərinin ikinci fəsli olan “Şairin məziyyətləri və şeir elminin təbiəti” haqqındakı hissəsində Bəhrami Sərəxsinin “Ğayət əl-əruzeyn”, “Kənz əl-qafiyə”, “Sirqət”, “Nəqdi- əlfaz”, “Təracin”, “Nəqdi-məani” kimi əsərlərinin adını çəkir və şeir demək bacarığı olan kəslərin bu əsərlərə müraciət etməsini məsləhət görür. Nizami Əruzi Səmərqəndinin bu qısa
Yüklə 5,08 Mb. Dostları ilə paylaş:
|