Microsoft Word II cild -meruze metnlerin toplusu son2
Yüklə 5,08 Mb. Pdf görüntüsü
|
I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans:
TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (II hissə)
421 həyatı və mübarizəsinin birlik çələngidir. Məhtimqulu Fəraqi Türkmənistanın milli istiqlal ədəbiyyatının banisidir.” Şairin adının yazılışı barəsində vaxtilə professor P.Xəliov yazmışdır: “Gərkəz göklən tayfalarının bir qoludur, onların içərisində məxtumlar olmuşdur. Şairin babası da Məxtumqulu adı daşımışdır. Babanın adı nəvəyə keçmiş və o da bir şair kimi adla şöhrətlənmişdir. Türkmənlər şairin adını müasir əlifbada Maqtumqulu yazırlar. Ərəb əlifbası ilə nəşr olunmuş əsərlərində Məxtumqulu yazılır. Azərbaycan dilində nəşr edilmiş əsərlərində onun adı Məxdumqulu, Maxtımqulu, Məxdumqulu getmişdir. “Məxtum” və “Məxdum” sözü başqa- başqa məna daşıyır. “Məxtum”un mənalarından biri “bitkin, kamil” deməkdir. “Məxdum” sözünün isə iki mənası vardır: “ağa, sahib”, yaxud “xidmət olunan”. Beləliklə, “məxtumqulu” sözünü kamillər qulu, “məxdumqulu” sözünü isə hakimlər, ağalar qulu, xidmətində az durulan adamların qulu mənasında götürmək olar. Böyük türkmən şairinin adını əlbəttə, Məxtumqulu yazmaq lazımdır, çünki, o, gərkəzlər arasında övliya sayılan məxtumların içərisindən çıxmış, seçdiyi adı da şərəflə doğrultmuşdur”. Göründüyü kimi, professor P.Xəlilov şairin adını “məxtum” sözü ilə əlaqələndirir və bu sözün “bitkin, kamil” kimi mənalarını verir. Amma müəllif hansı mənbəyə istinad etdiyini göstərmir. Çox güman ki, ərəb dilində “ağa və ya xanım, xidmət olunan, iş buyuran”, “sahibkar, iş sahibi”, ümumiyyətlə “xidmətlərində durulan şəxslər” mənalarında “məxdum” sözü “müqəddəs”, “nəcib tayfa”ların özlərini adlandırdıqları “məxdum” ilə əlaqədardır. Böyük şairin mənsub olduğu tirənin adı sonuncu sözlə bağlıdır. Fikrimizcə, Məhtimqulunun adının mənasını və düzgün yazılışını məhz onun mənsub olduğu tirənin adında axtarmaq lazımdır. Yəqin ki, böyük şairin adını daşıdığı babası Məhtimquludan əvvəl onun mənsub olduğu türkmən tirəsində çoxlu mötəbər dini insanlar – övliyalar, pirlər, mürşidlər olmuşdur. Bu cür insanlar türklər arasında “məxdumlar” adlanmışlar. Şübhəsiz ki, soyadın mənşəyi, daşıdığı məna yükü Məhtimqulu şeirlərinin mövzusunda da öz əksini tapmışdır. Şairin yaşayıb-yaratdığı dövr əhatə etsə də, irfani düşüncə, təsəvvüfi baxış, dünya dərkini özünəməxsus şəkildə ifadə edən şairin “Təpə nədir, düz nədir?” və “Nələr görünər?” adlı şeirləri xüsusilə maraq doğurur: Yeddi yaşlı ərəb atın şanında, Məlum olmaz, təpə nədir, düz nədir. Yaşa dolmuş qoç igidin yanında, Altmış nədir, yetmiş nədir, yüz nədir.
Yəhərləyib minən atın bilməyən, Arif olub, öz izzətin bilməyən, Söhbət içrə söz ləzzətin bilməyən, Qana bilməz - məclis nədir, saz nədir. (3, 116)
*** Yaradan var etdi yoxdan, Dağlar dünyada var çoxdan, Sorsan xəbər verər Nuhdan, Qocalan ovlar görünər. (3, 157) Məhtimqulu Fəraqinin oğuz türk ləhcəsindəki şeirləri ortaq türk dilində yazılmış ədəbiyyata parlaq nümunədir. Məlum olduğu kimi, Azərbaycan türkləri təkcə öz ədəbiyyatlarının tarixi ilə maraqlanmaqla kifayətlənmir, digər türk xalqlarının ədəbi yaradıcılığının tədqiqinə də böyük diqqət yetirirlər. İsmayıl Hikmətin “Anadolu türkləri ədəbiyyatının tarixinə dair” iri tədqiqat əsəri buna sübut ola bilər. Hikmətin həmin əsəri bu sahədə ilk sistemli və ümumiləşdirici tədqiqatdır... ...Nəvainin 500 illiyinə həsr olunmuş toplu istisna edilərsə, ən yeni osmanlı-türk ədəbiyyatı tarixi üzrə nəinki rus dilində, hətta osmanlı türkcəsində də başqa bir əsər olmayıb. Nəhayət, Nəvainin “Mənşəat” əsərinin çapı bu məşhur şairin, türk söz ustadının tədqiqi üçün imkan yaratdı. Professor Çobanzadənin rus və Avropa elmində çox az tədqiq olunan kumık tarixi I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans:
TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (II hissə)
422 və ədəbiyyatı haqqında bizə mühüm bilgilər verən kumık dili və ədəbiyyatı haqqında tədqiqatları da eyni dərəcədə dəyərlidir (5,59). Möhtəşəm Orta Asiya mədəniyyətinin varisi olan özbək xalqının dili ilə Azərbaycan dilləri bir-birinə yaxın olsa da, türk dilləri qrupuna daxil bu iki dilin istər lüğət tərkibi, istərsə də yazılışı, tələffüzündə xeyli fərq var. Keçən əsrin 70-80-cı illərində özbək yazarlarının əsərləri Azər- baycan türkcəsinə çevriləndə tərcüməçilər ruscadan, ingiliscədən çevirmələr qədər olmasa da, kifayət qədər zəhmət tələb edən gərgin bir işin öhdəsindən gəldilər. Azərbaycanda və Özbəkistanda iki respublikanın ədəbiyyat və incəsənət günləri keçirilən vaxtlarda bu işin əhəmiyyətli bir hissəsi də şair-tərcüməçi Əhəd Muxtarın üzərinə düşdü. Onun özbək şairlərindən çevirdiyi şeir və poemaların həcmi 11 min misradan artıqdır. Həmin tərcümələrin bir hissəsi ayrıca kitab şəklində çap olundu: Normurad Nərzullayev, “Məhəbbətdən doğulmuşam” (6); Həmid Alimcan “Sən doğulan gün” (7). Özbəkistanın ən tanınan şairlərindən olan Camal Kamalı da Azərbaycan dilinə ən çox Əhəd Muxtar tərcümə edib. Azərbaycanın xalq şairi Bəxtiyar Vahabzadə C.Kamalın 1989-cu ildə Bakıda nəşr olunan “Günəş çeşməsi” adlı kitabına ön sözdə yazır: “...Mən C.Kamalın əsərlərini imkan olduqca dilimizə çevirmək və bu əsərlərdən ibarət kitab buraxmaq fikrinə düşdüm. Bu arzunu özbək dilini yaxşı bilən qələm yoldaşlarımdan Xəlil Rza və Əhəd Muxtara bildirdim və biz bu çətin, lakin səriştəli işə başladıq. Bu gün Azərbaycan oxucularına təqdim etdiyimiz bu toplu həmin arzuların nəticəsidir” (8, 3). Qohum dillərə tərcümənin də özəllikləri var. Aşıq Ələsgərin türkməncəyə tərcüməsində bəzən bütün şeir eynilə qalır. Bəzən də qafiyə sistemi tamamilə dəyişir. Qoşqu qanunlarına görə bəzən əsas, aparıcı, şah bəndin və qafiyənin xətrinə o biri bəndlər və misralar əsas fikri saxlamaqla dəyişdirilir. Ona görə də gələcəkdə oxşarlıqlara və dəyişikliklərə görə tərcüməçiləri qınamamalı, tələskənliyə yol verib yanlış sonuclar çıxarmamalıyıq. Türk xalqları bir-birlərinə nə qədər qohum, yaxın olsalar da, zaman, siyasi ayrılıqlar, coğrafi bölgülər öz işini görüb. Bu ilişkilərimizi genişləndirmək, qohumluğumuzu möhkəmləndirmək istəyiriksə, adamları ruhdan salmamalı, daha da işə ruhlandırmalıyıq. İşin üz tərəflərinə yox, mahiyyətinə, xalqa verdiyi xeyirə daha çox diqqət yetirməliyik. Bu mənada əsərlərinin XX yüzildə Azərbaycanda tərcümələri və nəşri haqqında tədqiqat əsərlərinin yazılması Məhtimqulunun Azərbaycanda daha geniş tanınmasına şərait yaratmışdır. Bu işin davamlı şəkildə inkişaf etməsi mədəniyyətlər arasında əlaqə və inteqrasiyanın güclənməsinə daha böyük təsir göstərir.
ƏDƏBIYYAT 1. Xəlilov P. SSRİ xalqları ədəbiyyatı, II c., Bakı, Maarif, 1977. 2. Qurban R. Maqtımqulu Pırağa. Azərbaycan SSR EA-nın Xəbərləri, № 2. İctimai elmlər seriyası, 1965. 3. Məhtimqulu Fəraqi. Divan. Bakı, “Elm və təhsil”, 2015. 4. Seyfəddin Hüseynli. Türkdilli ədəbiyyatlar arasında Əhəd Muxtar körpüsü. “525-ci qəzet, 27 noyabr 2009-cu il. 5. Nərimanoğlu K. 1926-cı ilin I Bakı türkoloji Qurultayı. Bakı, “Çinar-Çap”, 2006 6. Nərzullayev N. Məhəbbətdən doğulmuşam. Bakı, “Gənclik”, 1979. 7. Alimcan H. Sən doğulan gün. Bakı, “Yazıçı”, 1989. 8. Kamal C. Günəş çeşməsi. Bakı, 1989. Yüklə 5,08 Mb. Dostları ilə paylaş:
|