Microsoft Word Kamran Imanov Kitab Designed doc
Yüklə 4,58 Kb. Pdf görüntüsü
|
E R M Ə N İ ( Y A D ) E L ( L İ ) N A Ğ I L L A R I 173 sionerlik fəaliyyəti nəticəsində yayılırdı. Xristianlığın Ermənistan coğrafi məkanında yayılması, adətən, həvari Faddeyin səyləri ilə bağ- lanır. Onun missiyası faciəli sonluqla başa çatmışdı. O, buraya gələr- kən hökmdar Sanaturuk tərəfindən dəhşətli işgəncələrə məruz qalaraq edam edilmişdi. Din tarixi Sünikdə (Zəngəzurda) İsa dininin təbliğini isə digər həvari – Varfolomeyin adı ilə əlaqələndirir. O, sünikliləri xristianlığa dəvət etdikdən sonra cənuba – Ermənistan əhalisini maarif- ləndirməyə getmişdir. Qafqaz Albaniyasında isə yeni dinin təbliği Yerusəlim patriarxından bu barədə tapşırıq almış Yeliseyin (erməni kilsəsində Yeqişe) adı ilə bağlıdır. Tapşırıq uğurla nəticələndi. M. Kalankatuklu yazırdı: “... o, (Yelisey) Yerusəlimdən İrana doğru səmt götürərək Ermənistandan ötmüş, maskutların yanına gəlmiş və Çoloda moizələrinə başlamışdır... Oradan da Uti vilayətinə gəlmişdir... Mü- qəddəs patriarx [Yelisey] Qişə gəlmiş, burada kilsənin təməlini qoy- muşdu... Bu yer kilsələrimizin, Şərq əhalimizin [xristianların], din mərkəzlərimizin, moizələrimizin mənbəyidir”. Beləliklə, qədim mətndən də göründüyü kimi, Cənubi Qafqazda ilk kilsə Qiş ərazisində tikilmişdir. Həmin tikili isə Azərbaycanın Şəki rayonundakı Kiş kilsəsidir. M. Kalankatuklunun salnaməsində xristianlığın Ermənistandan öncə Albaniyada yayılmasına dair sübut- lar çoxdur. Hətta erməni katolikosu Avraamın etirafına görə, Alban xristianlıq mərkəzi erməni kilsəsindən əvvəl yaranmış, ermənilər İsa dinini albanlardan 270 il sonra qəbul etmişlər və s. Xristianlığın dövlət dini kimi qələbə təntənəsinə gəldikdə isə mütəxəssislər ilkin mənbələrə əsasən belə qənaətə gəlmişlər ki, bu proses hər üç ölkə – Albaniya, Gürcüstan və Ermənistan üçün ortaq dövr olmuşdur. Eyni zamanda, həmin dövr əslən pəhləvi olan Qriqori Parsava – Maarifçi Qriqorinin adı ilə bağlıdır. O illərdə Albaniyanın taxt-tacında pəhləvi əsilli hökmdar Urnayr əyləşmişdi. Bu əlamətdar hadisənin tarixi 314-cü ilə aid edilir. İndi isə bu kiçik bir məlumatdan ayrılıb yenidən Qafqaza xris- tianlığın gəlişi məsələsinə qayıdaq və qarşıya belə bir sual qoyaq: Ermənistanın ilk kilsəsi, eləcə də patriarx mərkəzi harada yerləşirdi K A M R A N İ M A N O V 174 və nəhayət, xristianlığı qəbul etmiş erməni əhalisi harada yaşayırdı? “Erməni qanunları kitabı”na əsasən, birinci erməni kilsəsi Taron vila- yətinin Astişat kəndində, Fərat çayının qolu Arasani çayının sahilində inşa edilmişdir. Beləliklə, həmin ibadət yeri Cənubi Qafqaz ərazisin- də deyil, Kiçik Asiyada tikilmişdir! Bu faktı yadda saxlayaq. Daha sonra ermənilər iddia edirlər ki, guya erməni kilsəsinin mərkəzi “Ermənistanın paytaxtı” Vaqarşapatda IV əsrdə bərqərar ol- muşdur. Burada Maarifçi Qriqori tərəfindən əsas kilsə ucaldılmış və o, Eçmiədzin adlandırılmışdır. Məlum olduğu kimi, erməni mənbələri dini mərkəzin yerləşdiyi yeri İrəvan ərazisi Yerevan ilə məhdudlaş- dırır. Bununla yanaşı, erməni mənbələrində o da göstərilir ki, Vaqar- şapat Araz çayının sağ tərəfində yerləşirdi. Bu koordinatı da yadda saxlayaq. Xristianlığı qəbul edənlərin xaç suyuna çəkilməsi ayini necə apa- rılırdı? Erməni tarixçisi Aqafanqelə görə (V əsr), Maarifçi Qriqori “erməni çarı” Trdatı xaç suyuna çəkmək məqsədilə öz ardıcılları ilə Vaqarşapatdan çıxaraq Baqauna yola düşmüş və sonra hökmdarı “Fərat çayı sularında” xristian etmişdir. Biz oxuculara xəyalən Zaqaf- qaziyadan Kiçik Asiyaya səfərə çıxmağı təklif edirik. Absurd da normal məntiqə görə elə buradan başlanır. Əgər Araz çayı Qriqoriyə daha yaxın idisə, görəsən, nə üçün Trdatı dünyanın o başına – Fərat sahillərinə aparmışlar?! Çox ehtimal ki, Vaqarşapat Fəratın sahilində yerləşirdi. Elə isə nə üçün coğrafi xəritə açıq-aşkar saxtalaşdırılır və Fərat Cənubi Qafqazda göstərilir? Cavab da aydındır: ermənilər baş- qalarına məxsus torpaqlara və burada yaşayan yerli sakinlərin mədə- niyyətinə yiyələnmək iddialarını “tarixi cəhətdən əsaslandırmaq” üçün uydurmalardan istifadə edərək, xaç suyuna çəkmək mərasimini Azərbaycan torpaqlarına transformasiya etmişlər. Hələ biz bir coğrafi bölgədə (Cənubi Qafqaz) yerləşən mərkəzin digər bir məkanda – Kiçik Asiyadakı yeparxiyaları “idarə etməsini” demirik. Eyni zaman- da, göstərmişdik ki, öz dövlətçiliyi olmadığı üçün hakimiyyət səla- hiyyətlərini erməni dini mərkəzi icra etmiş və Azərbaycan ərazilərinə iddialarını gerçəkləşdirmək məqsədilə XV əsrin birinci yarısından eti- barən Eçmiədzinə köçürülmüşdür. Qafqaz Albaniyasını “Ermənista- E R M Ə N İ ( Y A D ) E L ( L İ ) N A Ğ I L L A R I 175 nın şərq vilayəti”; albanları “erməni etnosu”, bütün maddi-mədəni irsin isə ermənilərə aid olduğunu elan edən saxta iddialar da məhz bu- radan qaynaqlanmışdır. Qafqaz Albaniyasının ədəbi-tarixi abidələri “yaradıcı yanaşma ilə” qrabarcaya (qədim erməni dili) çevrilmiş, mətnlərə gen-bol “arzu olunan” təhriflər edilmişdir. Bu aqibət birinci növbədə, erməniçilik konsepsiyasına zidd olan saysız faktları özünün unikal mətnində açıb-göstərən, mifologem kimi ictimai təfəkkürə ye- ridilən iddiaların aşkar asburd olduğunu açan M. Kalankatuklu- nun “Albaniya tarixi” əsərinin də başına gətirilməli idi. Deməli, sax- takarlıq naminə Qafqaz Albaniyasının tarixinə dəyişikliklər, tarixə zidd əlavələr, bir sözlə, “istənilən” uydurmalar daxil olunmalı idi. Məhz buna görə, “ilk xristian dövləti” absurdu ilə bağlı mövzunun inkişafı ermənilərin M. Kalankatuklunun əsərinin məqsədli şəkildə təftişi və kobud redaktəsi ilə bağlıdır. Bu mənbənin birinci dəfə xatırlanması da qəribə hadisə ilə bağlı olmuşdur. Alban tarixçisi M. Kalakatuklunun “Alban tarixi” kitabının adının birinci dəfə xatırlan- ması alban katolikosu Qaqikin (948-962-ci illər) dəvətinə görə, 958- ci ildə erməni katolikosu Ananinin (943-962-ci illər) Xaçına (Qara- bağ ərazisi) gəlməsi ilə əlaqədar olduğu iddia edilir. Bu dövr “Alban intibahı” - ərəb xəlifəsinin işğalı nəticəsində devrilmiş alban dövlətçi- liyinin dirçəlməsi və möhkəmlənməsi dövrü idi. Erməni mənbəyi (X. Datean-Ararat, 1986) görüşün necə keçməsi haqqında məlumat verir. Bu aşağıdakılar da həmin məlumat üzərində qurulmuşdur. Belə ki, Alban katolikosu Qaqik erməni katolikosu Ananiyə bildirmişdir ki, “bütün zamanlarda” və “Alban tarixi”ndə əks olunduğu kimi, “o, mü- qəddəs Qriqorinin adından təyin olunmuşdu”. Başqa sözlə desək, Qafqaz Albaniyasının xristianları heç vaxt erməni kilsəsi ilə bağlı ol- mamışlar. O, həvari kilsəsi olmaqla yanaşı müstəqil idi. Lakin ermə- ni katolikosu Anani alban ruhanisinin dəlillərinin əsaslı olduğunu təs- diq etmək üçün “Alban tarixi”nə müraciət etmək istəməmişdir. Belə ki, alban tarixçisi M. Kalankatuklunun yazdığı kimi, “Albaniyada baş yepiskopluq olduğu halda, Ermənistanda katolikosluq var” – demişdir. Daha sonra erməni mənbəyi bildirir ki, Anani “Alban tarixi”nin əlyazmasını əldə edərək Albaniyanın Ermənistandan əvvəl xristianlı- K A M R A N İ M A N O V 176 ğı qəbul etməsi ilə bağlı olan bütün sübutları məhv etməyi tələb et- mişdir. Belə tələb etmişdir ki, “əlyazmalarda bizi (erməniləri) qane edən və bizim (ermənilər) görmək istədiyimiz məlumatlar tapılma- lıdır”. Əlbəttə, hörmətli oxucular da yaxşı başa düşürlər ki, belə məlu- mat “tapılmış”, daha dəqiq desək, orijinal mətn təhrif edilərək, oraya əlavələr daxil edilmişdir. Əlavələr bu şəkildədir: “...moizəçi həvarilər Bartolomey (Varfolomey) və Faddeyin dövründən 226 il sonra, er- məni çarı Trdatın hökmranlığının 17-ci ilində və alban çarı Urnayrın hakimiyyəti illərində Arşakuni Suren Pexlev nəslindən olan müqəd- dəs Qriqori həmin həvarilər tərəfindən təyin edilmişdir. O vaxtlar erməni və alban çarları – Trdat və Urnayr bütlərə sitayiş edirdilər.” Digər mənbə – Stepannos Orbelian isə yazır ki, guya Ananinin məs- ləhəti və təkidi ilə “Alban tarixi”nə, son dərəcə səliqəli şəkildə müəy- yən əlavələr daxil edilmişdir. Nəticədə, guya çar Urnayrın xahişinə əsasən Albaniyanın ilk yepiskopu maarifçi Qriqorinin xeyir-duası ilə təyin edilmişdir. Sonralar bu ayin Albaniyada arxiyepiskopluq oldu- ğu üçün onun ali dini rəhbərləri ermənilər tərəfindən 440 il, yəni 26 erməni katolikosunun dövrü ərzində, hətta “katolikos Avraama” qə- dər olan müddət ərzində davam etmişdir”. Oxucu başa düşür ki, daxil edilən “əlavələr”də məqsəd alban kilsəsinin erməni kilsə rəhbərliyinə tabe olduğunu, alban eparxiyasının erməni kilsəsi tərəfindən idarə olunmasını “sübuta” yetirməkdən ibarət olmuşdur. Bütün bunlar öz növbəsində, ilk xristianlığın ermənilərlə bağlanmasına yönəldilmişdir. Saxtakarlıq və yalan sonralar da davam edirdi. Və təbii ki, bun- dan daha çox Ermənistanın Matenadaran arxivində saxlanılan və mü- təxəssislər tərəfindən 1289-cu ilə aid edilən “Alban tarixi”nin əlyaz- maları ziyan çəkirdi. Digər əlyazmaların müxtəlif variantlarına da “ermənilərin Qafqazda xristianlığı ilk qəbul etmiş xalq” kimi tanın- masını “əsaslandıran” düzəlişlər olunurdu. Erməni katolikosu Akop Şamaxesi (1759-1763) sələfi Ananinin yolu ilə gedərək, 1289-cu ildə qələmə alınan əlyazmasını əldə edərək, Lunkianosdan “arzu olunma- yan mətnləri” çıxartmağı və yenisini hazırlamağı, necə deyərlər, alban katolikosluğunun erməni katolikosluğuna tabeçiliyini “tarixi mənbə- Yüklə 4,58 Kb. Dostları ilə paylaş:
|