Müasir dövrdə istehsalatda hər hansı səviyyədə qəbul edilən qərar və təlimatlar, işçilərin

3.4. Hidrosfer və onun çirkləndirilməsi
Hidrosfer dedikdə okeanlar, dənizlər, çaylar, göllər və yeraltı sular haşa düşülür. Yer
səthinin 149 mln.km
2
-ni quru təşkil edirsə, onun 361 mln.km
2
-i su ilə örtülmüşdür. İstər okeanlar
və istərsə də, dənizlər vahid bir su kütləsində birləşərək dünya okeanını əmələ gətirir. Bir sıra
coğrafi xüsusiyyətlərinə görə dünya okeanı dörd okeana bölünür:
Sakit okean.
Sahəsi 179,7 mln.km
2
, orta dərinliyi 4280 m-dir. Cənubdan Antarktida,
şərqdən Amerikanın qərb sahilləri ilə əhatə olunmuşdur. Dərinliyi 7000 m-dən çox olan bir sıra
çökəklikləri ilə fərqlənir. Okeanın ən dərin yeri sayılan Marian çökəkliyinin dərinliyi 11034 m-ə
bərabərdir. 
Atlantik okeanı.
Sahəsi 93,4 mln.km
2
, orta dərinliyi 3765 m, ən böyük dərinliyi 8283 m-
dir. Onun ən dərin çökəkliyi Puerto-Riko çökəkliyidir. Şərqdən Avropa-Afrika sahilləri, qərbdən
Amerika sahilləri, cənubdan Antarktida, Şimaldan isə Şimal buzlu okeanı ilə əhatə olunur.
Hind okeanı.
Sahəsi 76 mln.km
2
, orta dərinliyi 3900 m, ən böyük dərinliyi isə Yava adası
yaxınlığındakı Yava çökəkliyidir (7450 m.). Şimaldan Asiya qitəsinin cənub hissəsi, qərbdən
Afrika qitəsinin şərq sahilləri, cənubdan isə Antarktida ilə əhatə olunmuşdur.
Şimal Buzlu okeanı. 
Sahəsi 14 mln.km
2
, orta dərinliyi 1200 m, ən böyük dərinliyi isə 5000
m-ə yaxındır. Avropa, Asiya və Amerikanın Şimal sahillərinin əhatəsində yerləşir.
Suyun bərəkəti və üzvü aləmin yayıldığı dərinlik intervalını nəzərə alaraq okeanları dörd
zonaya bölürlər:
0-200 m dərinliyə qədər olan sahilboyu qapalı zolaq şəkilində okeanı əhatə edən zona 
nerit
zonasıdır
.
Bu zonanın dil hissəsi 
şelf
adlandırılır
.
200-2000 m dərinlik
batial zona
adlandırılır. Onların dil hissəsi isə
materik yamacı
adlandırılır.
2000-6000 m dərinlik 
abissal zona
adlandırılır. Dib hissə 
okean yatağı
adlandırılır.
6000 m-dən dərin olan okean zonasına 
dərin okean çökəkliyi
deyilir.
Okean və dənizlərdəki suyun ümumi miqdarı 1370 mln.km
3
-ə bərabərdir. Bu qədər suda
duzun ümumi miqdarı 48·10
14
tona çatır. Dəniz suyunda duzluluğun dəyişməsi, əsasən, onun
temperatur, təzyiq və sıxlığından asılıdır.

---

Dəniz sularının temperaturu dərinlik və coğrafi vəziyyətlə əlaqədardır. Suyun səthində
temperatur 2°C-dən 30°C-yə qədər dəyişir. Bəzi hallarda suyun temperaturu 35°C (Qırmızı
dənizdə), hətta 45,6°C-ə (İran körfəzində) qədər yüksəlir.
Dərinlikdən asılı olaraq, temperatur tədricən azalır və çox vaxt suyun dibində l-3°C-yə
çatır. Suyun səthində temperatur coğrafi en dairələrinə müvafiq dəyişir. Bəzən, isti dəniz cərə-
yanlarının təsiri ilə temperatur anomaliyası yaranır. Dənizlərdə suyun temperaturunun kəskin
fərqlənməsinə, onun həm horizontal və həmdə şaquli dövr etməsi səbəb olur.
Dəniz sularının sıxlığı 1,0220– 1,0275 kq/m
3
arasında dəyişir. Sıxlığın dəyişməsi okean
sularının temperaturundan və duzluluğundan asılıdır.
Dəniz sularında başlıca yer tutan duz NaCl-dur. O, sularda olan duzların 78,3%-ni təşkil
edir. Sulfatlar 10,3%, Mg və K xloridləri 11,1% və başqa elementlər isə 0,3% təşkil edir. Dəniz
sularında J, F, P, Zn, Pb və başqa bir çox elementlər vardır.
Dəniz suyunda həll olunmuş başlıca qazlar azot, oksigen və karbon qazlarından ibarətdir.
Suda bu qazların nisbəti havanın tərkibinə nisbətən dəyişir. Məsələn, suyun qaz tərkibində
azotun miqdarı 68% (havada 78%), oksigenin miqdarı isə 30% təşkil edir. Ancaq oksigenin
miqdarı dəniz suyunun miqdarından asılı olaraq dəyişir. Normal duzluluq və 0°C temperatur
şəraitində 1 ℓ dəniz suyunda 8 sm
3
-ə qədər oksigen həll olunur. Temperatur artdıqca, həll olunma
azalır. Belə ki, 10
°
C-də 6,4 sm
3
, 20°C-də isə 5,35 sm
3
oksigen suda həll olur.
Su oksigeni atmosferdən və dəniz bitkilərindən alır. Dərinliyə getdikcə, oksigenin miqdarı
əvvəlcə azalır, fitoplanktonun yayıldığı dərinlikdə müəyyən qədər artır, sonra isə yenidən azalır.
Karbon qazı dəniz suyunda böyük miqdarda həll olur. O, suya müxtəlif yollarla:
atmosferdən, çay suları, dəniz orqanizmləri və sualtı püskürmələr vasitəsilə daxil olur. Suda
karbon qazı həm sərbəst halda, həm də karbonat və bikarbonatların tərkib hissəsi kimi iştirak
edir. Dəniz suyunda bu qazın miqdarı 10-15°C-də 45 mq/ℓ-ə yaxındır. Bu miqdarda sərbəst CO
2
suda mövcud olan ümumi qazların miqdarının 1,6%-ni təşkil edir. Temperaturun yüksəlməsi ilə
CO
2
-nin suda həllolma dərəcəsi azalır.
Bütün okeanlarda suyun şaquli hərəkəti ilə əlaqədar olaraq, müəyyən bir qaz rejimi yaranır.
Bu rejim oksigenin kifayət qədər olması, СО
2
-nin azlığı və H
2
S qazının yoxluğu ilə xarakterizə
olunur. Suda təbəqələşmə baş verdikdə, onun şaquli dövranı zəifləyir. Su dövranı ancaq 175 m
dərinliyə qədər baş verir ki, bunun nəticəsində dənizdəki su kütləsinin 15%-i qarışa bilir. Bu isə
dənizin qaz rejimini pozur. Bələ ki, oksigenin normal miqdarı ancaq 40-50 m dərinliyə qədər
müşahidə edilir. 150 m-də onun miqdarı 15%-ə qədər azalır. Oksigenin azalması dərin su
təbəqələrində bərpa olunma prosesinə təsir edir.
Dəniz suyu müxtəlif səbəblər nəticəsində hərəkət edir. Bunlardan aşağıdakıları göstərmək
olar:
– Küləyin təsiri ilə yaranan dalğa və ləpələr;
– Ay və Günəşin cazibəsi nəticəsində yaranan qabarma və geriçəkilmə;
– Dəniz cərəyanları;
– Ekvator ilə yüksək en dairələri arasında baş verən qapa- lı hərəkətlər.
Bunlarla yanaşı, müxtəlif duzluğa və sıxlığa malik hövzələr arasında gedən kompensasiya
hərəkətləri mövcuddur.
Dəniz orqanizmlərinin hərəkəti, sualtı vulkan püskürmələri və zəlzələlər də dəniz suyunun
hərəkətinə səbəb olur.
Qeyd etmək lazımdır ki, dəniz və okeanlarda küllü miqdarda canlı və bitkilər yaşayır.
Bunların içərisində mikroorqanizmlərdən tutmuş kütləsi 100 tona çatan canlılara da rast gəlmək

---

olur. Üzvü aləmin inkişaf mərhələsi və onların yaşayış tərzini nəzərə alaraq, dəniz
orqanizmlərini üç əsas qrupa bölürlər: bentos, plankton və nekton.