Oqtay əFƏNDİyev
Yüklə 2,17 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Səfəvilərin Gürcüstana yürüşləri
116 rəhbərlik edirdi. O, şah qoşunları ilə mübarizədə kömək üçün özbək xanlarına dəfələrlə müraciət etmiş və onların qoşunları köməyə gəlmişdilər. Yalnız 1558-ci ildə (Aba xaincəsinə öldürüldükdən sonra) üsyan yatırıldı 141
. Səfəvilərin Gürcüstana yürüşləri Gürcüstan Osmanlı imperiyası ilə Səfəvilər dövləti arasında mühüm hərbi-strateji mövqe tuturdu. Osmanlı Türkiyəsi Səfəvilərdən əvvəl bura soxulmuş, öz təcavüzünü genişləndirməklə hədələyərək Qərbi Gürcüstanda möhkəmlənmişdi. Sultanın əksinə olaraq, şahAzərbaycana Osmanlı ilhaqının qarşısında maneə yaratmaq üçün hər vasitə ilə Gürcüstanın şərq vilayətlərində öz mövqelərini möhkəmləndirməyə səy göstərirdi. Yuxarıda qeyd edilmişdi ki, Osmanlı imperiyası Azərbaycanın zəngin ipəkçilik bölgələrini – Şəki və Şirvanı zəbt etməyi, Xəzərboyu ticarət üzərində nəzarəti ələ keçirməyi öz qarşısına məqsəd qoymuşdu. Göstərilən istiqamətdə Osmanlı təcavüzü XVI əsrin son rübündə aşkara çıxdı və Gürcüstan bu vilayətlərə Osmanlı basqını üçün istinad nöqtəsinə çevrildi. XVI əsrin əvvəlində Kartli, Kaxetiya, İmeretiya çarlıqlarına, Samtsxe-Saatabaqo knyazlığına 142 parçalanmış Gürcüstan, Yaxın Şərqin Osmanlı imperiyası və Səfəvilər dövləti kimi iki qüdrətli siyasi qurumun qarşısında dura bilməzdi. Gürcü çarları sultanla şah arasında manevr etməklə öz torpaqlarının bütövlüyünü saxlamağa çalışırdılar. Qızılbaş yürüşlərinin əsas obyektləri Kartli, Kaxetiya və Mesxiya (Samtsxe-Saatabaqo) idi. İskəndər bəy Münşi göstərir ki, Şəki ilə Şirvanın qonşuluğunda olan gürcü çarları keçmişdə bu ərazilərə soxulur və “müsəlmanlara hücum edirdilər”. Tarixçi davam edir: “Bu vilayətlər Səfəvilər dövlətinə birləşdirildikdən
117 sonra Kaxetiya çarı Levan (Ləvənd xan) 143 şahın vassalı oldu. Mesxiya atabəyi Keyxosrov da “yüksək şah astanasının mülazimləri sırasına” 144 daxil oldu. Lakin Kartli çarı Luarsab 145 (Ləvəsən), İmeretiya çarı (Başı açıq) Baqrat 146 və Menqreliya hakimi Dadian şahın vassalları Levan və Keyxosrova hücum etməklə “öz düşmənçiliklərini biruzə verir və lazımi itaət göstərmirdilər”. Hələ XVI əsrin birinci rübündə Səfəvil\ər Kartli və Kaxetiyanı tabe etməyə cəhd göstərmişdilər. Lakin onlar Gürcüstanın fəth olunması uğrunda ardıcıl mübarizəyə I Şah Təhmasibin dövründə başladılar. 1540-1554cü illərdə I Şah Təhmasib Gürcüstana dörd dəfə yürüş etmişdi. Farsdilli mənbələrə o, o cümlədən Həsən bəy Rumlunun məlumatına görə, I Şah Təhmasibin Gürcüstana yürüşləri hicri 947 148
, 953 149
, 958 150
və 961 151
(1540-1541, 1546-1547, 1551 və 1554)-ci illərə təsadüf edir. İskəndər bəy Münşinin məlumatları, hərbi yürüşlərin tarixi və bir çoz təfərrüatları xeyli dərəcədə Həsən bəy Rumlunun təsvir etdiklərinə uyğun gəlir 152
. Gürcü mənbələri, qızılbaşların Gürcüstana yürüşlərinin tarixlərinin göstərilməsində Şərq salnamələrindən əhəmiyyətli dərəcədə fərqlənir. Məsələn, gürcü salnaməçisi Vaxuştinin yazdığına görə, Səfəvi şahı Gürcüstana 1536, 1548, 1553 və 1558- ci illərdə yürüş etmişdir 153 . M.Brosse bu yürüşlərin tarixini gürcü mənbələri əsasında göstərir. Mükəmməl “Əhsən ət-təvarix” əsəri ona məlum deyildi. Məsələ bundadır ki, Həsən bəy Rumlu bu yürüşlərin yalnız müasiri deyildi. O, həm də döyüş əməliyyatlarıda, o cümlədən özünün xüsusi olaraq söz açdığı I Şah Təhmasibin ikinci yürüşündə şəxsən iştirak etmişdi 154
. Halbuki Vaxuşti tarixi xronikanı XVIII əsrdə yazmış və hadisələrin təsvirini öz dövrünə qədər gətirib çatdırmamışdır. Onun əsərinin mənbələri barədə olduqca az məlumatımız vardır 155 .Bundan başqa, Həsən bəy 118 Rumludan hadisələrin tarixi, təsvir olunan olayların müasiri olmuşƏhməd Qəffarinin “Tarix – Cahan ara” salnaməsinin məlumatları ilə tamamilə təsdiq edilir. Bu baxımdan “Gürcü xronikası” adlananmənbə heç bir yenilik vermir 156 . Arakel Təbrizinin xronoloji cədvəlində I Şah Təhmasibin Gürcüstana yalnız birinci yürüşünün adı çəkilir, tarixi göstərilir və bu məlumatlar Şərq salnamələri ilə səsləşir 157 .
mübarizə, müqəddəs “cihad” müharibəsi kimi, üzürlü bəhanələr altında həyata keçirilirdi. Qızılbaş hərbi-feodal əyanları həmin yürüşlərdən “İslamı yaymaq” üçün istifadə edirdilər. Mənbələrdə göstərilir ki, gürcü qalaları alınarkən yalnız islamı qəbul edənlərə aman verilirdi. Qızılbaşların Gürcüstana yürüşləri ölkə iqtisadiyyatına böyük ziyan vurdu. Müharibələr zamanı əkinlər, meyvə bağlarıməhv edilir, qaramal, qoyunsürüləri aparılır, məskənlər viran edilirdi. Qızılbaşlar yalnız maddi sərvətləri ələ keçirməklə kifayətlənmir, əhalini də əsir aparırdılar. Səfəvi tarixşünasları hakim dairələrə xoş gəlmək üçün gürcüləri “gəbrlər” adlandırır və onlar üzərində qələbələrlə öyünürdülər. Məsələn, birinci yürüş (1540) zamanı Tiflis ələ keçirilmiş və qarət edilmişdi. Dördüncü yürüş (1554) zamanı qızılbaşlar 30 min nəfərdən çox adamı ( o cümlədən qadınları və uşaqları) əsir almışdılar. Qızılbaş qoşunlarının basqınlarından ilk növbədə zəhmətkeş əhali və xırda gürcü feodalları əziyyət çəkirdilər. Hakim dairələr isə çox vaxt xərac verməklə, yaxud islamı qəbul edərək işğalçılara ximətə keçməklə nicat tağırdılar. Yuxarıda göstərdiyimiz kimi, 1555-ci ilin Amasya sülh müqaviləsinə görəGürcüstan Osmanlı Türkiyəsi ilə Səfəvilər dövləti arasında təsir dairələrinə bölündü. Lakin Gürcüstanın istiqlaliyyəti uğrunda mətin və barışmaz mübarizlər – Kartli çarı Luarsab, onun ölümündən sonra isə oğlu Simon (1558-1560) Yüklə 2,17 Mb. Dostları ilə paylaş:
|