Psixologiyasi

27 - j a d v a 1
Jinsiy balog‘atga yetish
73

---

28 - j a d v a 1
Balog‘atga yetishning jinsiy bosqichlari
Bosqichlar
0 ‘g‘il bolalardagi
o‘zgarishlar
Qiz bolalardagi
o‘zgarishlar
Umumiy
o‘zgarishlar
l-bosqich
Ikkilam chi 
jinsiy
belgilar 
hali 
na­
m oyon b oim ayd i.
Ikkilam chi 
jinsiy
belgilar hali nam o­
yon b oim aydi.
2-bosqic:h
Yuzlarda, 
q o itiq
osti va qov sohalari-
da 
m ayin 
tuklar
o'sa boshlaydi.
K o ‘krak 
bezlari
rivojlanishi, q o itiq
osti, qov sohasida
mayin tuklar o ‘sa
boshlashi kuzatiladi.
B o‘y ch o ‘zili-
shi, ichki va
tashqi jinsiy
a ’zolar 
o i -
cham larining
k a tta la sh ish i
kuzatiladi.
3-bosqich
Badandagi 
tuklar
qalinlashib, dag‘al-
lashadi, 
ularning
m aydoni 
kengayib
boradi. O voz toni
anchagina 
dag‘al-
lashib qoladi.
K o‘krak bezlarining
rivojlanishi 
davom
etadi, jinsiy a ’zo -
larni tuk qoplashi
qov tom on kengayib
boradi.
B o ‘y 
o ‘sishi
t e z l a s h a d i ,
jinsiy a ’zolar
k a tta la sh ish i
davom etadi.
4-bosqich
Jinsiy a’zolar eniga
kengaya boradi, ba-
danning tuk bilan
qoplanishi jadalla-
shadi, yuzlarda so-
qol, 
m o ‘ylovning
m ayin tuklari da-
g ‘allasha boshlaydi,
tungi pollyutsiyalar
deyarli 
barchada
kuzatila boshlaydi
K o‘krak bezlarining
rivojlanishi tezlasha-
di, badanning ba’zi
joylarini tuk qopla-
nish sohalari katta-
larnikiga 
yaqinroq
holatga kela b osh ­
laydi, 
hayz 
davri
m o‘tadillasha bosh­
laydi.
Yuz va ba­
danning 
ay­
rim joylariga
husnbu zarlar
chiqa 
b o sh ­
laydi.
5-bosqich
Jinsiy 
a ’zolar 
va
ikkilam chi 
jinsiy
belgilar t o ia rivoj-
lanib b o ia d i.
K o‘krak bezlari ri­
vojlanishi kattalar-
nikiga tenglashadi,
hayz davri turg'un-
lashadi.
74

---

29 - j a d v а 1
7—17 yoshlardagi o‘g‘il va qiz bolalarda jinsiy balog‘atga
yetish bosqichlarining kuzatilishi
Yoshi
0 ‘g‘H bolalar
Qiz bolalar
I
II
Ill
IV -V
I
II
Ill
IV Y
7
100
—
—
—
—
—
—
8
100
—
—
—
99
1
—
—
9
100
—
—
—
90
10
—
—
10
98
2
—
—
67
32
1
—
11
94
6
—
—
39
51
8
2
12
71
25
4
—
10
42
28
20
13
33
35
26
6
1
12
38
49
14
9
27
44
20
—
4
17
79
15
2
7
36
55
—
1
11
88
16
—
1
14
85
—
—
100
17
—
—
4
90
—
100
I 1 о v a: Har bir yosh guruhi b o ‘yicha mazkur bosqichlaming
kuzatilishi (foizlarda).
I bosqich 
— pubertat oldi bosqichi (jinsiy balog‘atga 
yetishdan oldingi davr). Bu davr ikkilamchi jinsiy belgilaming 
b o ‘lmasligi (nam oyon bo ‘lmasligi) bilan xarakterlanadi.
II bosqich 
— pubertat boshlanishi. 0 ‘g'il bolalarda tuxum - 
don shakli biroz kattalashadi. Qovning ju n bosishi m inimal 
b o ‘ladi. Junlar har-har joyda va to ‘g‘ri b o ‘ladi. Qiz bolalarda 
ko ‘krak bezlari to ‘lisha boradi. Jinsiy lablar atrofini biroz ju n
bosadi. Bu bosqichda gipofiz keskin faollashadi, uning ge- 
nodotrop va som atotrop vazifalari ortadi. Som atotrop gorm on- 
lar ajralishining kuchayishi bu bosqichda qizlarda ko ‘proq 
kuzatiladi. Bu esa ularda b o ‘y o ‘sish jarayonlarining kuchayi- 
shini ta ’minlaydi. Jinsiy gorm onlam ing ajralishi kuchayadi, 
buyrak usti bezining vazifasi faollashadi.
75

---

III bosqich 
— o ‘g‘il bolalarda tuxum donning kattalashishi 
davom etadi. Jinsiy a ’zoning kattalashishi boshlanadi, asosan u 
uzaya boradi. Qovda junlar qalinlashib, dag‘allashib, ularning 
maydoni kengayib boradi. Qiz bolalarda sut bezlarining rivoj­
lanishi davom etadi, jun qoplashi qov tom on kengayib boradi. 
Qon tarkibida genodotrop gorm onlar miqdorining ortishi am al­
ga oshadi. Jinsiy bezlar vazifalari faollashadi. 0 ‘g‘il bolalarda 
somatotropik gormoni ajralishining kuchayishi bilan ularning 
bo ‘yi o ‘sishi tezlashadi.
IV bosqich 
— o ‘g ‘il bolalarda jinsiy a ’zo eniga kengaya bo ­
radi, tovush o ‘zgaradi, yuzlarga sepkil chiqa boshlaydi, yuzlari- 
ga, qo ‘ltiq osti va qovlariga jun chiqa boshlaydi. Qiz bolalarda 
sut bezlari jadal rivojlana boshlaydi, badanning b a’zi joylarini 
jun bosishi kattalarnikiga o ‘xshagan bo ‘ladi, biroq kamroq tar- 
qaladi. Bu bosqichda androgen va estrogen gorm onlar kuchli 
ajralib chiqa boshlaydi. 0 ‘g‘il bolalarda b o ‘yi jadal o ‘sishini 
belgilab turuvchi som atotropinning yuqori darajasi saqlanib qo­
ladi. Qiz bolalarda esa som atotropin miqdori kamayadi va mos 
ravishda bo ‘yining o ‘sishi ham sekinlashadi.
V bosqich 
— o ‘g‘il bolalarda jinsiy organlar va ikkilamchi 
jinsiy belgilar to ‘la rivojlanib bo ‘ladi. Qiz bolalarda sut bezlari 
va jinsiy a ’zolarining jun bilan qoplanishi katta ayollarnikidek 
b o ia d i. Bu bosqichda qiz bolalarda menstruatsiya turg‘un- 
lashadi. M enstruatsiyaning yuzaga kelishi jinsiy balog‘at 
davrining boshlanganidan dalolat beradi. Bu vaqtga kelib tu- 
xum donlar urug‘lanishga tayvor yetilgan tuxum hujayralarini 
yetiltirib chiqara boshlaydi.
0 ‘smirlarda suyak skletlari va muskul sistemasining jadal 
o ‘sishi crtida uning ichki organlari — yurak, o ‘pka, oshqozon- 
ichak yo‘llarining rivojalanishi ham m a vaqt ham ulguravermay- 
di. Yurakning o ‘sishi qon tomirlari o ‘sishidan ilgarilab ketadi, 
oqibatda qon bosimi ortadi va birinchi navbatda yurakning ish- 
lashi qiyinlashadi. Yurakning yetarlicha ishlay olmasligi esa 
o ‘g‘il va qiz bolalarda ko‘pincha bosh aylanishi, rangning oqa- 
rishi holatlarining kuzatilishiga olib keladi. B undan bosh 
og‘rig‘i, tez toliqish, vaqti-vaqti bilan lanjlanib turish kabilar 
kelib chiqadi. Jinsiy balog‘atga yetish davri tugashi bilan bun­
day o ‘zgarishlar odatda izsiz yo‘qolib ketadi.
Rivojlanishning bu bosqichida gipotalamusning faollashuvi 
munosabati bilan markaziy nerv sistemasi vazifasi ham sezilarli
76

---

darajada o ‘zgaradi. Emotsional jihatlar ham o ‘zgaradi. 0 ‘smir- 
ning hissiyoti o ‘zgaruvchan, qaram a-qarshi b o ‘lib qoladi: o ‘ta 
ta ’sirlanuvchanlik k o ‘pincha jizzakilik, tortinchoqlik bilan 
uyg‘unlashib ketadi. H addan tashqari tanqidiylik va ota- 
onasining qaram og‘iga betoqatlik namoyon bo ‘ladi. Bu davrda 
b a’zan ishchanlikning pasayishi, asabiylik, seijahllik, yig‘loqilik 
(ayniqsa, qizlarda menstruatsiya davrida) kabilar kuzatiladi.
Bu davrda o ‘smir shaxsi jadal shakllana boradi, kattalik 
hissi yuzaga keladi, qaram a-qarshi jins vakillariga munosabat 
o ‘zgaradi, ularga qiziquvchanlik ortadi.
Jinsiy balog‘atga yetish davrida o ‘smir organizmining no r­
mal jismoniy rivojlanishi muhim rol o ‘yiiaydi. Bu davrda turli 
xil, servitamin ovqatlarni yetarlicha iste’mol qilish, shuningdek 
ochiq havoda sayr qilish, sport bilan shug‘ullanish zarur.
Jinsiy balog‘atga yetishning alohida e ’tibor talab qiladigan 
jihatlari ham mavjud.
Jinsiy balog‘atga yetish davrida o ‘smir organizmida, uning 
ruhiyatida ro ‘y beradigan bunday tabiiy o ‘zgarishlardan xabar- 
dor b o iish lik , ularning sabablari, kechishi haqida aniqroq 
m a’lumotlarga ega b o ‘lishlik «o‘smirlikdek» og‘ir, murakkab 
davrni jiddiy, salbiy asoratlarsiz kechishini ta ’minlaydi. Buning 
uchun birinchi navbatda shu o ‘smirlaming yaqin kishilari, ota- 
onasi, o ‘qituvchilari hozirgi kun o ‘smir psixolgiyasi, psixo- 
fizilogiyasi masalalariga oid eng zamonaviy ilmiy m a’lumotlar- 
dan xabardor bo ‘lishi va o ‘smirlar bilan b o ‘ladigan o ‘zaro 
munosabatlarda ulardan o ‘rinli foydalana olish malakalariga 
ega bo‘lishlari lozim.