Rəy verən: f.ü. f d. dos. Fazil Rüstəmov

Yaşar Əhmədov AzərHətəmov 

-

 

Nizami  yaradıcılığında  multikultural  düşüncələr  daha 

konkret şəkildə və geniş planda, həm də əlvan boyalarla öz əksini 

tapmışdır: 

*

 

şairin  bütün  əsərlərinin  ana  xəttini  ictimai  ədalət  və 

xeyirxahlıq, bərabərlik və bütün insanlara sevgi və məhəbbət kimi 

humanist düşüncələr təşkil edir; 

*

 

“Yeddi  gözəl”  və  “İskəndəmamə”  poemalannda  bir  sıra 

xalqlann  nümayəndələrinin  parlaq  surətlərini  yaratmışdır  ki,  bu 

da  qüdrətli  sənətkann  böyük  ideallar  carçısı  və  yüksək 

multikultural  düşüncə  sahibi  olmasını  açıq-aşkar  şəkildə  ortaya 

qoyur; 

*

 

şairin “Yeddi gözəl” poemasının baş qəhrəmam İran əsilli 

Bəhramın  ətrafındakı  qadın  surətləri  yeddi  iqlimdən  olan  fərqli 

inanc  sahibləridir  -  bunlar  hind,  rum,  slavyan,  Məqrib  (Qərb), 

Xarəzm, Çin və türk gözəlləridir; 

*

 

Bəhramın bir şəxsiyyət kimi kamilləşməsi prosesi də məhz 

belə bir multikultural mühitdə baş tutur ki, bu da, təbii ki, Nizami 

dühasının məhsuludur. 

-

 

“İskəndəmamə” poemasının baş qəhrəmanı isə qərblidir - 

Makedoniyalı İskəndərdir: 

. 

* şair bu poemasında Feyləqus (Fiiip), Niqamuş, Ərəstu 

(Aristotel), Sokrat, Əflatun (Platon), Hermes, Bəlinas, Forfıriyus, 

Arşimedis  kimi  qərbli  surətlərini,  elm  və  hikmət  sahiblərini 

böyük məhəbbətlə qələmə almışdır; 

*

 

Nizaminin  bədii  təxəyyülünün  məhsulu  olan  İskəndərin 

məqsədi bütün xalqlan haqqa, ədalətə səsləmək və ağılın, biliyin 

gücünü onlara çatdırmaqdır; 

*

 

İskəndər  Şimalda  bol  nemətli  ölkəyə  gəlir  -  bu  ölkənin 

bütün vətəndaşları bərabər hüquqludur - burada ağa və qul, varlı 

və yoxsul anlayışları yoxdur; 

*

 

hamının  azad  və  xoşbəxt  yaşadığı  bu  ölkəni  ağsaqqallar 

idarə edir; 

126 

---

Multikulturalizm - fəlsəfi lüğət 

*

 

buradakı insanlann əsas şüarı ədalət və humanizm, vəfa və 

sədaqət,  ən  başlıcası  isə  uca  Allaha  böyük  inam  və  sonsuz 

sevgidir. 

-

 

Nizamidə  multikulturalizm  və  tolerantlıq  elementləri 

çoxdur. 

-

 

Nizami üçün şəxsiyyətin ən yüksək meyan İnsanlıq idi: 

*

 

irqi,  milli  və  dini  ayri-seçkiliyi  qəbul  etməyən  bu  şairin 

qəhrəmanlan içərisində türk, fars, ərəb, hindli, çinli, həbəş, yunan, 

gürcü və başqa xalqların nümayəndələrinə rast gəlirik. 

-

 

Nizami xalqların adını çəkərək onlara hörmətlə yanaşır. 

-

 

XX  əsrin  əvvəllərində  Bakı  multikultural  mədəniyyətə 

yaxınlaşmağa davam edirdi. 

-

 

Azərbaycanda  ilk  milli  teatr  binasının  tikilməsi  Hacı 

Zeynalabdin Tağıyevin adı ilə bağlıdır: 

*teatr  binası  1883-cü  ildə  memar  Koqnivitskinin  layihəsi 

əsasında tikilmişdir; 

*bu teatrda 1908- ci ildə “Leyli və Məcnun” operası 

oynanılmışdır; 

*  beləliklə,  cəmiyyət  Qərb  mədəniyyətini  qəbul  edərək, 

şərqli davranışını qoruyub saxlayırdı. 

-İlk dəfə olaraq, 

Şərqdə 

Azərbaycanda, Qərb 

mədəniyyətinin komponenti, opera qəbul edilir və böyük Üzeyir 

Hacıbəyov tərəfindən Şərq motivləri əsasında yazılır. 

-

 

Azərbaycan  filosofu,  şairi  Şeyx  Mahmud  Şəbüstəri  də 

təsəvvüfə  dair  yazdığı  “Gülşən-  i-raz”  adlı  dəyərli  əsərində  uca 

Tanrının  yaratdığı  bütün  insanlara  eyni  gözlə  baxdığım  dilə 

gətirir. 

-

 

İmadəddin  Nəsimi  yaradıcılığında  da  multikulturalizm 

dəyərlərinin aşkar izlərinə rast gəlirik: 

*

 

onun  şeirlərinin  mərkəzində  insan  amili,  insana  böyük 

dəyər  verilməsi,  şəxsiyyət  azadlığı,  insan  adının  uca  tutulması 

kimi yüksək bəşəri amallar dayamr; 

*

 

insan gövhərdən də,  cavahiratdan da, qoynunda  sərvətlər 

gizlədən torpaqdan da daha qiymətlidir; 

127 

---

Yaşar Əhmədov Azər Hətəmov 

*

 

dindar və mömin insan, Allahın hər yedə olduğuna inanan 

kəs dinlərə, fırqələrə eyni gözlə baxmalı, hər cür ayn- seçkilikdən 

uzaq olmalıdır; 

*

 

Nəsimi  lirik  şeirlərində  İsa  peyğəmbərin  də  adını  tez-tez 

çəkir və onun nəfəsi ilə ölüləri diriltməsini xatırladır. 

-

 

Məhəmməd  Füzuli  də  yaradıcılığında  multikultural 

düşüncələrə geniş yer vemıişdir; 

*

 

şair  həcmcə  ən  böyük  əsəri  olan  “Hədiqətüs-süəda” 

(“Xoşbəxtlər bağı”) adlı dini məzmunlu kitabında İsa peyğəmbərə 

də ayrıca yer ayırmışdır; 

*

 

Füzuli İsa peyğəmbərə xüsusi rəğbət bəsləmiş, məhz buna 

görə  də  kitabına  onun  haqqında  olan  ayrıca  bir  hissəni  də 

artırmışdır; 

*

 

Məcnunu kamillikdə günəşə və İsa peyğəmbərə bənzədir; 

*

 

Məcnunun  hələ  körpəlikdən  yüksək  ağıl  sahibi  olduğunu 

diqqətə çatdırır və onun bu yüksək keyfiyyəti ilə İsa peyğəmbərin 

doğulan  kimi  danışması  arasında  bir  paralellik,  bənzərlik 

olmasına işarə edir; 

*

 

poemanın  Məcnunla  İsa  peyğəmbərin  yüksək  humanist 

missiyası arasmda bir oxşarlıq olmasını görmək mümkündür; 

*

 

Füzuli öz bənzərsiz lirikasmın zirvəsi olan qəzəllərində də 

Şərq klassik ədəbiyyatında bəşərin xilaskarı rəmzi kimi tərənnüm 

edilən  İsa-Məsih  obrazım  yada  salır  və  lirik  qəh-  rəmamn  öz 

sevgilisi yolunda can verməsini asan sayır, çünki o, öz dövrünün 

İsası-Məsihidir. 

-

 

Hüseyn  Cavidin  “İblis”  faciəsinin  baş  qəhrəmam  Arif 

üzünü  Allaha  tutaraq  yer  üzündə  tökülən  qanlara,  insanlann 

bir-birini qətlə yetirməsinə dözə bilmədiyini dilə gətirir. 

-

 

Molla Pənah Vaqif bir şeirini ayrıca olaraq Tiflis şəhərinə, 

digər bir şeirini isə kilsədən çıxan xristian gözəlinə həsr etmişdir: 

*

 

Vaqif  gürcü  qızının  gözəlliyini  vəsf  edərkən  Şeyx  Sənan 

əfsanəsini də yada salaraq xristian qızına olan eşqinə görə 

128 

---