TəRTİBÇİDƏN

başlamaq fikrinə düşdü. Bütün ətraf qoşunları toplayıb  İraq və Tehran səfərinə 
hazır olmaq əmrini verdi. Belə  səs yaydı: “Mən Tehrana gedib paytaxtı  zəbt 
edəcəyəm”. 
Bu  əsnada Abbas Mirzə bu əhvalatı öz atası  Fətəli  şah Qacara xəbər verdi: 
“Budur sərdar Paskeviç nagəhani bəla kimi üzərimizə gəlir”. Bundan sonra Fətəli 
şah sülhə razı olmağa məcbur oldu. Türkmənçay adlanan yerdə ikinci dəfə 
müzakirə başlandı. Hər iki tərəf sülh müqaviləsini bağlayıb dostluğun  əsasını 
qoydular, iki tərəf arasında müqavilələr yazılıb, möhürlənib bağlandı. Araz 
çayını iki dövlətin sərhədi təyin etdilər. Bundan başqa Qızılbaş dövləti yeddi 
kürur - beş yüz min babaxanı tüməni verməli oldu. O zaman hər tümən dörd 
manatdan bir qədər az idi. Rusiya hesabı ilə on üç milyon manat eləyirdi. Bu 
pulları  təzminat hesabına verməyə razı oldular. Bir neçə  şərt və  əhdnamələrlə 
sülh bağladılar. Bütün təzminatı verənəcən Xoy vilayətini girov olaraq tutdular. 
Barışıq 1244 (1828)-cü il fevral ayında bağlandı. Təzminatın qalan hissəsini 
verəndən sonra Xoy da İran dövlətinə  təslim olundu. Cənab general irəvanlı 
sərdar qraf Paskeviç qoşunu götürüb Tiflisə yollandı. Mirzə  Əbülqasim 
Qaimməqam - Abbas Mirzənin vəziri bu barədə bir neçə misra demişdir. Yaxşı 
olar ki, burada ondan bir neçə beyt qeyd edək: 
 
Ş e ir {sətri tərcümə): 
 
Bu dünya gah insanı əzizlər, gah zəlil edər,  
Bu oyunbaz dünyanın belə çox oyunu vardır.  
O gah özünü kafirlər kimi islamla töhmətləndirər.  
Gah rahban və keşişlər kimi kafirliyə meyl edər,  
Gah Xorasandan Tiflisə yalançı qoşun çəkər.  
Gah Peterburqdan Təbrizə amansız ləşkər gətirər... 
 
  
 108

---

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
MİR MEHDİ XƏZANİ 
KİTABİ-TARİXİ QARABAĞ 
  
 109

---

MİR MEHDİ XƏZANİ VƏ ONUN 
“KİTABİ-TARİXİ-QARABAĞ” ƏSƏRİ 
 
Mirzə Adıgözəl bəydən sonra Qarabağ tarixinə dair Azərbaycan dilində  əsər yazmış ikinci 
müəllif Mir Mehdi Xəzanidir. 
Mir Mehdi Mir Haşım bəy oğlu Qarabaği təqribən 1819-cu ildə  Zəngəzur qəzasının Bərgüşad 
mahalına daxil olan Məmirli kəndində anadan olmuşdur. 
Hələ kiçik yaşlarından atasız qaldığına, ailə  vəziyyətinin ağırlığına baxmayaraq, mükəmməl 
təhsil almış,  ərəb, fars dillərini öyrənmiş, dövrünün bir sıra elmlərinə  dərindən yiyələnmişdir. 
“Xəzani” təxəllüsü ilə şeirlər yazmışdır. Bu şeirlər ilk dəfə olaraq bu yaxınlarda çap edilmişdir
1
. Mir 
Mehdi Xəzaninin həyat və yaradıcılığını  tədqiq edən N.Quliyev öz araşdırmalarında onun 1830-cu 
ildə Qarabağa Şıxımlı kəndinə, 1838-ci ildə Gencəyə köçməsi, orada məktəbdarlıqla məşğul olması, 
yenidən Şıxımlıya geri qayıtması və 1859-cu ildə Qarabağa Tuğ kəndinə köçməsi haqqında məlumat 
verir
2
. 
Öz ana dilini dərindən sevən Mir Mehdi Xəzani müsəlman dini ehkamına dair uşaqlar üçün 
Azərbaycan dilində  mənzum bir əsər yazıb 1884-cü ildə çap etdirmişdir
3
. O təxminən 1894-cü ildə 
vəfat etmişdir. 
Mir Mehdi Xəzaninin yaradıcılığında  ən  əsas yeri onun “Kitabi-tarixi-Qarabağ” tutur. Müəllif 
özünün müqəddimədə qeyd etdiyinə görə  əsəri Mirzə Adıgözəl bəyin, Mirzə Camal Cavanşirin 
“Qarabağ tarix”lərindən  əlavə “təvarixi-qədimlər”dən geniş istifadə edərək Mirzə Camalın nəvəsi 
Məhəmmədbəy Cavanşirin xahişi ilə “xalis türki” (Azərbaycan-A.F.) dilində yazmışdır.  Əsər 
müqəddimə, 24 fəsil və xatimədən (nəticə) ibarətdir
4
. 
Azərbaycan SSR EA Əlyazmaları  İnstitutunda “Kitabi-tarixi-Qarabağ”ın beş  əlyazma nüsxəsi 
saxlanılır. 
Keyfiyyət etibarı ilə başqa nüsxələrdən fərqlənən B-518 şifrəli  əlyazmanı transliterasiya üçün 
etibarlı saydığımızdan bu əlyazmanı çapa hazırlamağı lazım bildik. Fikrimizcə; bu nüsxədə müəllif 
tərəfindən düzəlişlər aparılmış və redaktə olunmuşdur. Əlyazma XIX əsrin ikinci yarısında naməlum 
katib tərəfindən Platunovun 7 №-li fabrikində hazırlanmış kağıza nəstəliq xətti ilə köçürülmüş, 105 
vərəqdən ibarətdir. 
“Kitabi-tarixi-Qarabağ”ın B-2044 şifrə altında saxlanılan  əlyazma nüsxəsi 1298/1880-ci ildə 
naməlum katib tərəfindən nəstəliqtəlin xətti ilə köçürülmüşdür. Əsər 147 vərəqədə yerləşdirilmişdir. 
Kitabın üçüncü - B-3158 şifrəli əlyazma nüsxəsi Həsənəli Qaradaği tərəfinden 1298/1880-ci ilin 
avqust ayında  Şuşada üzü köçürülmüşdür. Bu nüsxədə  əsərin adı  səhv olaraq “Asar ul-Camal” 
(“Camalın əsəri”) kimi qələmə alınmışdır. 
Yuxarıda qeyd etdiyimiz bu üç nüsxə dil və üslubuna görə bir-birindən fərqlənməyən 
nüsxələrdir. Yerdə qalan “Kitabi-tarixi-Qarabağ”ın iki nüsxəsi isə yuxarıdakı üç nüsxədən bir qədər 
dil və üslub cəhətdən fərqlənirlər. Bunlar B-1917 və M-195 (I) şifrə altında saxlanılan  əlyazma 
nüsxələridir. M-195 (I) nüsxəsi  şikəstə-nəstəliq xətti ilə 1 məhərrəm 1294/16 yanvar 1877-ci ildə 
Hacı  oğlu Çələbi tərəfındən köçürülmüşdür. B-1917 şifrəli nüsxə isə naməlum katib tərəfındən 
1322/1906-cı ildə nəstəliq xətti ilə köçürülmüş və digər nüsxələrlə tutuşdurulmuşdur. 
Mir Mehdi Xəzaninin “Kitabi-tarixi-Qarabağ”  əsəri digər “Qarabağnamə”lər içərisində 
özünəməxsus yer tutduğuna baxmayaraq, ilk dəfədir ki, çap olunur. Əsərin dili və üslubu olduğu kimi 
saxlanılmışdır. 
 
__________________________ 
1
Mir Mehdi Xəzani. Əsərləri (tərtib edənlər N.Quliyev, R.Kərimov), Bakı, 1989. 
2Yenə orada, səh.5; N.Quliyev. Xəzani, “Elm və həyat” jurnalı, №2, 1977. 
3
Əli Hüseynzadə. XIX əsrin ikinci yarısında Azərbaycan tarixşünaslığı, Bakı, 1967, səh.114. 
4
Bizim istifadə etdiyimiz B-518 şifrəli əlyazmasında 25 fəsil var. 
 110

---