Generallari

 
72
Hələ inqilabdan əvvəl Tiflisdə  təşkil olunmuş “Qafqaz qadınlarının xeyriyyə 
cəmiyyətinə” ömürlük üzv seçilən Nigar xanım inqilabdan sonra Azərbaycan qadınlarının 
azadlığı və təhsili ilə xüsusi məşğul olmuşdur. 
1921-ci ildə Nigar xanım “Yeni fikir” qəzetində Azərbaycan  ədəbiyyatına dair sanballı 
bir məqalə ilə  çıxış etmiş, dilin saflığını korlayan çığırdaş  qələm sahiblərini tənqid atəşinə 
tutmuşdu. “Axır vaxtarda çox yazır və söyləyirlər ki, molla dili, kitab dili ilə yazmaq lazım deyil; 
yazı el, camaat diliycə yazılmalıdır ki, “hamı onu qansın”. Belə sözləri oxuyanda, eşidəndə adam 
fikir edir ki, kişi doğru deyir, camaat dili ilə yazılsa hamı başa düşər. Amma bu doğru deyən 
kişinin dediyini yerinə yetirmək çox çətin işdir. Camaat dili ilə demək asandır. Amma camaat 
dili - “Azərbaycan oxumamış dili” hansıdır? Hamının məlumdur ki, Azərbaycan camaatı 
növbənöv şivədə danışır: Şəki, Şirvan, Gəncə... hər biri bir   başqa   şivədə, El dili ilə yazmaq 
istəyən hansı camaatın şivəsi   ilə  yazılmışdır? Məsələn: “bayır” desin, yoxsa “eşik”,   “külək”   
desin, yoxsa “yel”, “necə” desin, yoxsa “hancarı”, “nöşün” desin,   yoxsa “niyə”, “ana” desin, 
yoxsa “cici”, “cici”, “dəgil” desin, yoxsa “dögü”, “deyil”, “döyül” və i.a. Bu camaatın hansının 
şivəsində yazılsa, o birinin xoşuna gəlməyəcəkdir. Demək ki, həmişə    və  hər yerdə camaat 
söylədiyi dildə yazmaq olmaz. Hər millətin və camaatın növbənöv şivəsi vardır, amma ədəbi dili 
birdir. Yazan özü hər nə şivədə danışsa da, yazdığını ədəbi dildə yazır”. Nigar xanım Şıxlinskaya 
zəngin klassik ədəbiyyatımızı, mədəni   irsimizi qoruyub saxlamağı  gənc nəslə tövsiyə edir, 
ədəbiyyatımızı, dilimizi yad   ləhcələrdən təmizləməyin doğru-dürüst yolunu göstərirdi. 
 
*  *  * 
 
Çölə baxdım, qaranlıq düşmüşdü. Dərhal xatirimdən keçdi ki, görəsən, kitab tapıldımı? 
Sifarişlərimin cavabı indi necədi?  Şəhərə çatana kimi kitabxana bağlanacaqmı? Özümə  təsəlli 
üçün bir el məsəlini xatırladım: axşamın xeyrindən səhərin  şəri yaxşıdır. Ona görə  də birbaşa 
mehmanxanaya qayıtmağı qət elədim. 
Ayrılanda Nina Aleksandrovnanı fikirli gördüm. Düzü, əvvəl ürək eləmədim soruşmağa. 
Nəhayət, dözə bilməyib: 
- Niyə belə fikirlisiniz, Nina  Aleksandrovna? - deyə    soruşdum, - nəsə sözlü adama 
oxşayırsınız? Bəlkə    mənim çıxışımda xətrinizə dəyən söz... 
O, gülümsəyə-gülümsəyə başını buladı və soruşdu: 
- Hər adın bir mənası var. Nigar    nə deməkdir?   Mənası nədir? 
- Nigar, - dedim, - sevgili, şəkil kimi gözəl deməkdir. 
- Onda mümkünsə, Nigar xanımın şəklinin    birini    yazıb mənə bağışlayın. Bircə qızım 
var, - dedi, - tale mənə onu  qoca yaşlarımda qismət edib. Bir neçə ay olar ki, ərə vermişəm. 
Nəvəm qız olsa adını Nigar qoyacağam... 
Nədənsə məni qəribə, kövrək bir hiss bürüdü. Özümü cəmləşdirib dedim: 
- Çarskoye Seloda yetmiş il əvvəl kişi qeyrətli bir Nigar yaşayıb. Özünün şəfalı əllərilə 
yaralı  əsgərlərə  şəfa verib. Qoy gözəl Puşkin  şəhəri  heç vaxt   Nigarsız olmasın. Sizin Nigar 
bizim Nigar xanımın adına layiq böyüsün, elinə-obasına gərəkli övlad olsun, - deyib 
xudahafizləşdim. 
 
* * * 
 
Leninqradda ən çox sevindiyim 1984-cü ilin bir oktyabr günü oldu. İntizarında olduğum 
kitab nəhayət, tapıldı. “Səhra toplarının cəbhədə işlədilməsi”, müəllifi polkovnik Şıxlinski, Luqa 
şəhəri, 1910-cu il. 
Artilleriyanın, xüsusən rus-yapon müharibəsində, səhra artilleriyasında döyuşdə istifadə 
olunması qaydaları konkret şəkildə işlənib hazırlanmış və elmi cəhətdən əsaslandırılmışdır. Kitab 
altı fəsildən ibarətdir. 
Bu uğurlu gündə V.Bertelsin 1912-ci ildə Varşavada çap etdirdiyi “Quru qala qoşunları 
və  ağır səhra artilleriyası  tərəfindən atəş açılmasında artilleriya cinahlarından istifadə edilməsi 

---

 
73
haqqında məlumatlar” kitabını  əldə edib, hər ikisinin surətini çıxartdırdım. V.Bertels kitabının 
ikinci hissəsində polkovnik Şıxlinski “Üçbucağı”nın artilleriyada böyük, əvəzsiz əhəmiyyətindən 
bəhs edir: “Artilleriya atəşinin aparılmasında “Şıxlinski üçbucağı” böyük rol oynamışdır. 
“Üçbucağın” ətraflı şərhi və yazılışı ilk dəfə 1912-ci ildə çap olunmuşdur. 
“Şıxlinski üçbucağı” təkcə rus artilleriyasında deyil” Fransa, İsveçrə, Norveç və Avstriya 
artilleriyasında da böyük şöhrət qazanmışdır”. 
 
 
ÖMRÜN SON GÜNLƏRİ 
 
Təbiət    Əliağaya böyük bir ağıl,     
müstəsna bir qabiliyyət və hərbi istedad, 
mərdlik və nəcib sifətlər, Vətən müdafiəsi 
üçün çox faydalı olan fəaliyyət ehtirası ilə 
dolu coşğun bir enerji vermişdi.  
 
Artilleriya professoru  
Yevgeni Barsukov.  
 
General qocalmışdı, elə qocalmışdı ki, nə gözü əməlli-başlı görürdü, nə  də qulağı 
eşidirdi. Yerişi də o yeriş deyildi. At belində, piyada cəbhələr gəzən, batalyonlara, alaylara, 
orduya sərkərdəlik edən generalın indi tərpənməyə halı qalmamışdı.  
Dövlətin ona verdiyi bir neçə otaqdan özü üçün ancaq birini saxlamışdı. Onda da tək-
tənha yaşayırdı. Oğulsuz-qızsız, nəvəsiz-nəticəsiz. Tale onu bu nemətdən məhrum etmişdi. 
Həyat onun üçün hələ adiləşməmişdi. Nikbin baxışı, əzəmətli  vüqarı, yaşamaq ehtirası və dərin 
ağlı tam üstündə idi. Kim onu küçədə, bayırda görürdüsə  fəxrlə tanımayana göstərirdi: “Port-
Artur qəhrəmanı Əliağa Şıxlinski!”.  
Bu adı o, 1906-cı ildən qazanmışdı. Hər yerdə onu belə nişan verirdilər. 
... Uzaqlarda toplar dinir, tüfənglər atılır,      insanlar      qırılır, kəndlər,  şəhərlər dağılırdı. 
Onun topçuluq və artilleriya haqqındakı  təklifləri bu müharibədə  də  əsgərlərimizin köməyinə 
gəlirdi. Rus topçuluq elmindəki kəşflərindən, xüsusən “Şıxlinski üçbucağından” və  “Şıxlinski 
formulu”ndan geniş istifadə olunurdu. 
General isə  dəmir darvaza arxasında saxlanan pələng kimi tək-tənha qalmışdı. Səksən 
illik ömür yolunda general, yaşamağına, dünyaya gəlməsinə zərrəcə heyfsilənmirdi. Keçmişdən 
söhbət düşəndə o, fəxrlə deyirdi: 
- Mən öz keçmişimə sakit bir vicdanla nəzər salır və müasirlərimin gözlərinə cürətlə 
baxıram. - Stola söykənib qalın bığlarını eşər, xeyli sükut etdikdən sonra gülümsünən general - 
bu günlər də bizim ömrümüzün qocalıq çağına düşdü, - deyərdi. 
Altmış ildən çox nümunəvi hərbi qulluğu ona şan-şöhrət gətirmişdi. Uzaq Şərqdəki 
xidməti, rus-yapon və Birinci dünya müharibələrində, Oktyabr inqilabındakı sabit fəaliyyəti 
bütün hərbçilərə nümunə göstərilirdi. General xidmət illərini xatırlayanda qəlbi nurla dolur, 
gözünə işıq gəlirdi. Sanki uzaqlarda atılan qələbə soraqlı topların səsini belə eşidirdi. 
Onu yalnız tənhalıq sıxırdı. Bu anlarda dünyada ən çox sevdiyi bir adamla səssizcə 
danışmaq ona təsəlli verirdi. Bu adam şəkil olub divardan asılmışdı. Düz on iki ildən çox idi 
şəklə dönən insan onun pıçıltılarına cavab vermirdi. Onunla danışanda generalın səsi boş otaqda 
əks-səda verib özünə qayıdırdı. 
O, özü kimi “qoca kreslo”da sakitcə  əyləşmişdi. Ötən günləri qovub xəyalından, 
yaddaşından silmək istəyirdi. Keçmişə qayıtmaq istər-istəməz  əziz Nigarını xatırlamaq demək 
idi. O, bunsuz keçinə bilmirdi. Bu mümkün də deyildi. Bütün xidməti boyu Nigar onunla qoşa 
addımlamışdı. Saysız-hesabsız  əsgərlərə  zərif  əllərilə  şəfa verib həyata qaytarmışdı. Otaq buz 
kimi soyumuşdu. Bayır qatı dumana bürünmüşdü. Gözəgörünməz çisəkdən nəmlənmiş asfalt 
parıldayırdı. Küçələrdən gediş-gəliş  kəsilmişdi. Cəbhə  həyatı keçirən  şəhər sanki köçmüşdü. 

---