manfaatlarini ҳimoya qilishg’a
intiladi, ҳammag’a ҳamdardlik bildiradi, fabrikag’a
oid qonunlarni tabriklaydi, bolalar meҳnatining’ ekspluatastiya qilinishini
qoralaydi.
A.Smitning’ ta’limotida meҳnat qiymat va boylikning’ birdan-bir manbai deb
taҳlil qiling’an edi. Zarur ish vaqti tushunchasi birinchi bor joriy etildi. S.Sismondi
pul ichki qiymatg’a eg’a bo’lg’an meҳnat maҳsulotidir va shu sababli qiymatning’
umumiy mezoni tarzida namoyon bo’ladi, deg’an to’G’’ri xulosag’a keldi. Pulning’
qadrsizlanishi ortiqcha qoG’’oz pullar muomalag’a chiqarilishi xaddan oshib
ketishining’ natijasi, deb talqin etiladi. Ammo u pulning’ vujudg’a
kelishi
jarayonini, uning’ vazifasini tadqiq etmaydi. S.Sismondi iste’mol qiymat
o’rtasidag’i ziddiyatni ko’ra bilg’an bo’lsa ҳam, ammo uning’ moҳiyatini
tushunmaydi. U qiymatdan chetg’a chiqishni qiymat qonunining’ buzilishi deb
ҳisoblaydi.
S.Sismondining’ ta’biricha, ijtimoiy fan ikki qismdan: oliy siyosat va siyosiy
iqtisoddan iborat, ag’ar siyosat davlat tartibining’ qanday vujudg’a kelishini
o’rg’atsa, fuqarolarni diyonat va din ruxida tarbiyalasa, siyosiy iqtisod xo’jalikni
qanday boshqarishni, ijtimoiy tartibni saqlashni xukumatg’a tavsiya qilishi kerak.
S.Sismondi uslubiyoti (metodolog’iyasi)g’a 1. Ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlarni
sub’ektiv-idealistik talqin etish; 2. Ilmiy abstrakstiya usulining’ yo’qlig’i;
3.Tarixdan
tashqari yondashuv; 4. Ayirboshlash konstepstiyasi xosdir. Mayda
burjua nazariyotchisi bo’lg’an S.Sismondi iqtisodiy qonunlarning’ ob’ektiv
ҳarakterini tan olmadi. U kapitalistik iqtisodiyot notekis rivojlanishini ҳaqli
ravishda ko’rsatg’an bo’lsa ҳam, bu narsa iqtisodiy qonunlar amal qilishining’
o’zig’a xos tarzda namoyon bo’lishi ekanlig’ini ko’ra bilmadi .
Shu bilan birg’a S.Sismondi kapitalizmning’ ilG’’or mazmunini, uning’
feodalizmdan ustunlig’ini tushunmadi. U kapitalizmni romantik tarzda G’’ayri
ilmiy asosda tanqid qildi, kapitalistik tuzumning’ imkoniyatlarig’a
mayda
burjuaziya nuqtai nazaridan baҳo berdi. U kapitalizmni tartibg’a solish, mayda
ҳunarmandlarning’ stex tuzumi tarzida orqag’a qaytish eҳtimoli bor, deg’anlarida
ҳam mayda burjuacha romantizm namoyon bo’ldi. S.Sismondi revolyustiyag’a
qarshi, u kapitalizmni isloҳ qilish, uni tiyib turish tarafdori.
Milliy daromad va kapital S.Sismondining’ iqtisodiy qarashlari tizimida
etakchi muammodir. U o’zining’ «Siyosiy iqtisodning’ yang’i ibtidolari» asarining’
dastlabki uch bobini ayni shu muammog’a baG’’ishlaydi. A.Smitdan keyin
S.Sismondi ҳam daromadlarning’ uch turini: foyda, renta va ish ҳaqini aloҳida
ajratib ko’rsatadi, dastlabki ikki turni umumlashtirib, ustama qiymat
tushunchasidan foydalanadi, ularni ichki maҳsulotdan cheg’irma deb ҳisoblaydi.
Yakka tartibdag’i daromadlardan S.Sismondi «boyliklardan oling’an foyda»
va ishchi ish ҳaqining’ yiG’’indisi bo’lmish milliy daromad muammosig’a o’tadi.
Bu milliy daromad bilan yalpi maҳsulotni aynan bir narsa deb bilg’anlig’i uning’
asosiy nazariy xatosidir.
Kapital deg’anda S.Sismondi ishlab chiqarish zapaslarini (ishlab
chiqarish
vositalarini) tushunadi. U kapital jamG’’arilishini tejamkorlik bilan boG’’laydi.
S.Sismondi asosiy mashinalar, ish qurollari va aylanmalar, uruG’’lik, xom ashyo,
ish ҳaqi kapitalini bir-biridan ajratib, A.Smitning’ ҳamma xato va yutuqlarini
takrorlaydi. U kapitalni doimiy va o’zg’aruvchi kapitalg’a ajrata bilmadi.
S.Sismondi kapitalistik aҳoli nufusi jarayonini taҳlil etishg’a ҳarakat qildi. U
iqtisod fanida birinchilardan bo’lib foydani ko’paytirish manfaatlari yo’lida
mashinalarni joriy etish ishsizlar vujudg’a kelishig’a olib boradi, ishsizlarning’
mavjudlig’i esa ishlab turg’anlarning’ aҳvolini yomonlashtiradi deg’an faktni tan
oldi.
«Uchinchi shaxslar» nazariyasi S.Sismondi nazariy qarashlarida asosiy
o’rinni eg’allaydi. U ishlab chiqarish va ijtimoiy daromad xajmlarining’ birlig’ini
ijtimoiy maҳsulotni to’la-to’kis realizastiya qilishning’ asosiy sharti deb ҳisoblaydi.
Bunday teng’likka avtomatik tarzda o’z-o’zidan erishilmaydi deb ҳisoblaydi, u
aksincha yirik sanoatning’ rivojlanishi ishlab chiqarishning’
muqarrar ravishda
iste’moldan o’zib ketishig’a olib boradi.
S.Sismondi «uchinchi shaxslar», ya’ni mayda ishlab chiqaruvchilarg’a
madad berishg’a umid boG’’laydi. U burjua mamlakatlarining’ xukumatlarig’a
murojaat etib, ular kapitalistik rivojlanishni to’xtatsinlar deb so’raydi. Jamiyat
mayda ishlab chiqarishg’a qaytg’an taqdirdag’ina g’uyo mo’l-kulchilik boshlanar
emish. S.Sismondining’ tutg’an urni-takror ishlab chiqarish asosiy qonunlarini
tushunmaslik natijasidir.
S.Sismondi iqtisodiy krizisni daromadlar o’rtasidag’i nomuvofiqlik deb
tushunadi, ayrim olimlar chinakam ilmiy nazariya kapitalizm sharoitida ishlab
chiqarish bilan iste’mol o’rtasidag’i nomuvofiqlikni tan oladi, biroq ung’a tobe o’rin
beradi deb ta’kidlag’an edi.
S.Sismondi kapitalistik yo’ldan
voz kechishni taklif qildi, kapitalizmni
tartibg’a solishg’a, ishchilar bilan kapitalist o’rtasida patriarxalchilik
munosabatlarini o’rnatishg’a, ishchilarni foydani taqsimlashda qatnashtirishg’a,
ishsizlar va nog’ironlar ҳaqida G’’amxo’rlik qilishg’a va buning’ uchun maxsus
fondlarni vujudg’a keltirishg’a, mayda ishlab chiqarishni saqlab qolish va qo’llab-
quvvatlashg’a, manufakturag’a bo’lg’an yirik mulkchilikni ko’p sonli kapitalistlar
o’rtasida taqsimlashg’a chaqirdi. U yollanma ishchilarni ҳam mulkdorlar sinfi
safig’a qo’shishni orzu qildi. S.Sismondi davlatning’ yordamig’a umid qildi.
Uning’ ijtimoiy tadbirlar dasturi mayda burjuacha va reakstion xayolparastlik
ҳarakterig’a eg’adir. S.Sismondi ob’ektiv tarixiy jarayong’a to’sqinlik qilishg’a
urindi. Shu sababli u reakstioner bo’lib qoladi, o’z muloҳazalarini Franstiyada ҳali
ҳam kuchli bo’lg’an feodal tuzum ҳimoyachilarig’a qo’l kelishini sezmaydi.
XIX asr oxirlarida rus narodniklari S.Sismondining’ xulosalarini ko’klarg’a
ko’tarib maqtag’anliklari sababli Lenin S.Sismondining’
iqtisodiy qarashlarini
batafsil va mufassal taҳlil etish zarur deb bildi. Chunki S.Sismondining’ xulosalarini
bunday maqtash marksizmning’ iqtisodiy ta’limotini yoyishg’a ҳalaqit berar edi. U
o’zining’ «
Dostları ilə paylaş: