Güllü. indd
Yüklə 3,24 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 1. VƏLİDOVÇULAR
67 si də buna sübutdur. Lakin rus milliyyətçiləri aradan qalxmağa başladıqları bir vaxtda Lenin və Stalin türk milliyyətçiləri ilə qarşı-qarşıya qaldılar. Türklərin bir araya gəlməsi, ortaq dil, ortaq əlifba barəsində dü- şünmələri onların bütün planlarını, əslində uğrunda can qoyduqları arzu və istəklərini puç edirdi. Bunun qarşısını almaq lazım idi... 1937-ci il və sonrakı sərt siyasət bunun məntiqi davamı idi... Və bu belə də olmalı idi. Çünki bütün bunlar V.Le- ninin proletar diktaturası qurması yolunda əngəl idi və o, istənilən qəddarlıqla bu əngəli aradan qaldırma- ğa hazır idi. Başqırdıstanda vəlidovçulara amansız divan tutulması buna örnəkdir... 1. VƏLİDOVÇULAR Öz xalqının azadlığı üçün mübarizə aparan ziyalı- lar çox vaxt tarixin bu keşməkeşli illərində səhvlər də edir, çıxış yolları axtarırdılar. Onlardan biri olan gənc alim və siyasətçi Əxmətzəki Vəlidovun təsiri özünü nəinki indiki Başqırdıstan (Başkortostan) ərazisində, hətta Orta Asiya və Qazaxıstanda da göstərməyə baş- lamışdı. Bir çoxları “vəlidovçular” adı altında fəaliy- yət göstərirdilər. Hadisələr burulğanına düşən gənc Əxmət Zəki Vəlidovun məqsədi inqilabi hərəkata qoşulmaq deyil, türk xalqları koalisiyasından slavyan hegemonluğuna qarşı müdafiə bloku yaratmaq və, ən başlıcası, başqırd xalqının milli azadlığı, onun mux- 68 tariyyəti uğrunda vuruş- maq idi. Bu məqsədlə o, Moskvada, Kazanda, Ufada keçirilən bütün müsəlman qurultay- larında iştirak edirdi. İlk vaxtlarda Vəlidov “başqırd fraksiyası”, sonra isə Orenburqda Başqırd Şurası yaratdı. Hadisələrin əvvəlin- də vəlidovçular neytral qalmaq, nə menşeviklə- rin, nə də bolşeviklərin tərəfində olmaq istəmir- dilər. İlk günlərdən onlar elan etdilər: “Biz nə bolşevikik, nə də menşevikik, biz sadəcə başqırdıq”. 1917-ci il noyabrın 16-da vəlidovçular Başqırdıs- tan Muxtar Respublikası yaradaraq milli ordu qurulu- şuna başladılar. Bu illər Vəlidov Əlimərdan bəy Top- çubaşı, Məhəmməd Əmin Rəsulzadə və başqalarını da yaxşı tanıyır, onlarla tez-tez görüşürdü. Hadisələ- rin sonrakı axarı nəticəsində Vəlidova aydın olur ki, çox xalqların, o cümlədən başqırdların taleyi məhz bu iki qüvvənin – bolşeviklərlə menşeviklərin mübarizə- sindən asılıdır. İki qüvvə arasında vurnuxan Başqırd Milli Ordusu tezliklə qırmızılar tərəfindən tərksilah edilir, qanlar tökülür. Məhz həmin dövrdə bir çox Əxmətzəki Vəlidov (Əhmədzəki Vəlidi Toğan) (1890 - 1970) 69 başqırd ziyalıları, o cümlədən də taınmış şair Şəyex- zada Babiç edam olunurlar. Az bir vaxt ərzində Vəlidov Saranskda dağınıq başqırd ordusunun yeni alaylarını yaradır və Başqır- dıstan ərazisinin Kolçakdan azad olunması uğrunda vuruşur. 1920-ci ildə ara sakitləşəndə, artıq başqırd ordusu və onun siyasi xadimləri yeni yaranmış sovet hakimiyyətini qorxudurdu. İlk muxtar respublikaya verilən hüquqlar mərkəzə çox göründü. Paytaxtı Stər- letamak olan Başqırdıstanın milli hökumətini sıxış- dırmağa başladılar. Siyasi durumu öz istədiyi hala salmaq istəyən mərkəz inqilabçılardan Samoylovu, Preobrajenskini, Artyomu (Sergeyev), Dudkini, Mos- tovenkonu, Dimanşteyni Stərletamaka göndərdi. Əxmətzəki Vəlidov və Əbdülqadir İnan 70 Belə bir vaxtda Vəlidov Bakıda keçirilən Şərq Xalqları Nümayəndələrinin Qurultayına gəlir. Bun- dan xəbər tutan Orenburq müsəlman hərbi-inqilab komitəsinin sədri M.Tairov Bakıya Vəlidovun həbs olunması haqqında gizli teleqram göndərir. Lakin onun planı baş tutmur. Bakı qurultayı bitər-bitməz Və- lidov yola çıxır, Dağıstana, oradan Türkistana gəlir, basmaçılarla birgə Xarəzmdə, Buxarada, Səmərqənd- də qızıl orduya qarşı vuruşur. 1923-cü ilin fevralında Türküstandan Əbdülqadir İnanla birgə Əfqanıstana, oradan da İrana, sonra da Türkiyəyə keçir, ömrünü tanınmış alim kimi (Əhmədzəki Vəlidi Tuğan) başa vurur. Onun 1920-ci ilin sentyabrında və 1923-cü ilin fevralında Leninə göndərdiyi iki məktubundan so- nuncuda Əxmətzəki Vəlidov yazırdı: “Ehtiyatlı olun, ola bilsin ki, bütün bu səhvlərin başında Siz özünüz durursunuz”. Onu da qeyd edim ki, Əxmətzəki Vəli- dovun V.Leninə ünvanladığı iki məktubunu tərcümə edərək Azərbaycan oxucusuna 1991-ci ildə təqdim etmişəm (“Cavabsız məktublar”, “Ədəbiyyat qəzeti”, 15 mart 1991, s. 3). İlk başqırd dövlətinin dağılması və 1921-ci ildə onun fəallarının həbs olunmasından bu günə qədər başqırd xalqı müstəqil siyasət yürütmək üçün tarixin ona verəcəyi şansı gözləyir... 71 CALAQ XALQ - “SOVET XALQI” SSRİ adlanan bir məkanda hamının bir çatı altın- da yaşaması üçün milliyyətçi meyllərin məhv edil- məsi istəyi təbii qarşılanmalıdır. Başqa cür də müm- kün deyildi. V.Lenin ayrı-ayrı xalqları, etnik qrupları bir-birinə süni yolla calaq edərək vahid sovet xalqı yaratmaq istəyirdi. Bu birliyi dağıda biləcək amil- lər – din və milliyyətçi ideyalar yerindəcə boğulma- lı idı. Lenin gördü ki, xalqalar “həbsxana”dan azad olduqdan sonra öz müqəddaratlarını özləri həll et- mək istədilər. Dünənki silahdaşları bu gün ayrılaraq müstəqil siyasət yürütmək arzusuna düşdülər. Onda o da siyasəti dəyişdi. İ.Stalinə görə isə, “milli-mənəvi cəhətdən öz müqəddəratını təyin etmək – bundçula- rın işidir”. O, bu məsələyə RK(b)MP-nin X qurulta- yındakı son çıxışında Safarovun çıxışına münasibət bildirərkən ciddi şəkildə toxunaraq deyir: “Biz öz müqəddəratını təyin etmək kimi dumanlı şüarlarla çoxdan vidalaşmışıq və onları bərpa etməyə lüzum yoxdur”. Milliyyətçilik hissinin arxasında duran ta- rix, etnoqrafiya, din, bir sözlə kökdən xəbər verən hər bir şey məhv edilir, yeni ideologiya təbliğ olu- nurdu. Tarix yenidən yazılır, dinə müharibə elan olu- nur, adət-ənənə, mərasim, ayin və inamlar köhnəliyin qalığı kimi təhqirə və tənqidə məruz qalırdı. Əslində Lenin utopik dövlət yaratmaq istəyirdi. Dinsiz, etnik mənsubiyyətsiz... Bu da mümkün deyildi... Təsadü- fi deyil ki, qanlı-qadalı günlərdə başqırd hərəkatının başçısı Əxmətzəki Vəlidov həbs edilərkən çətinlik- Yüklə 3,24 Mb. Dostları ilə paylaş:
|