Gülsüm Hüseynova. Tаt dili lеksik fondunun genealоji təhlili Biz Azərbaycan deyəndə onun sərvətini, onun

26
Gülsüm Hüseynova. Tаt dili lеksik fondunun genealоji təhlili
 
 
işiqli
raoçah
 
rışın//ruşun
rouşän
rüşnə
 
ayaq
 
pasa
 
pay//poy//pö
pa
lınq, po
 
daş
 
asənga
 
sanq//sənq
säng
sığ, sanq
 
iti
 
tivri
 
tic//tij
tiz
tij
 
 
 
 
 
 
Məfhumun ümumiran mənşəli sözlə ifadəsi 
Cədvəl 2 
 
Аzərbaycan
 
Tat
 
Fars
Dəri
Puştu
Tacik
Talış
Kürd
 
ad
 
nam
 
nam
nam
num
nom
nom
nam
 
su
 
av/ov
 
ab
ab
ovc
ab
ov
av
 
badam
 
bodam
 
badam
bādām
bādām
bodom
badam
 
badem
 
çarx
 
çarx
 
çarx
çarx
ové
çarx
çəx
çerx
 
dəri
 
çər
 
çarm
çarm
rost
çarm
pus(t)
 
post
 
it
 
səg
 
səg
səg
snay
səg
sıpə
seg
 
ürək
 
dil
 
del
del
dil
dil
dıl
dil
 
ciyər
 
cigər
 
jegər
jegar
ciqar
jigar
ciqər
ceger
 
kürək, arxa
pişt
 
poşt
poşt
çā
puşt
peşt
pişt
 
quyruq
dim/düm
 
dom
dom
lakcu
dum
düm
dum
 
qulaq
 
güş
 
güş
goş
qvaj
guş
quş
quh
 
soğan
 
piyaz
 
piyaz
piyāz
piāz
piyoz
piyoz
pivaz
 
lobya
 
lubyə
 
lobya
lōbiyā
lobya
lubiye
lobyə
lobì
 
alma
 
sib
 
sib
sēb
mana
seb
sef
sév
 
kirpi
 
juji
 
xarpuşt
xarpuşt
xarpuşt
xorpuşt
jəjı
jújú
 
alt
 
zir
 
zir
zērin
kçct
zer
jiton
jér
 
qadın
 
zən
 
zən
ʒən
zən
zan
jen
jin
 
vurmaq
zərən
 
zədən
ʒədən
vahcl
zadan
je
jér
 
balqabaq
kudi
 
kodu
kadu
kadu
kadu
ku
kedu
 
nanə
 
nənö
 
nana
nānā
na’nā
nacno
nənof
 
hamēm
 
quyu
 
çalə/çola
 
çā
çāh
çā
kuduk
çol
çul/çal
 
 
Digər İran dillərində təsadüf olunmayan sözl ər. 
 
Azərbaycan tatlarının dilind ə digər  İran dillərində müşa- 
hidə  olunmayan  sözlər  vardır.  Aşağıdakı  nümun ələrə  diqqət 
edək: 

---

27
Gülsüm Hüseynova. Tаt dili lеksik fondunun genealоji təhlili
 
 
Aşdi birən  «barışmaq» (Ab.). -Ki bə id hadi nə saxtən, 
im aşdi birənd «Kim bayramda küsülü olur, o barışır». 
Baranqu  «badımcan» (Ab.). Baranqurə ni bə nümük «Ba- 
dımcanı duza qoy». Müq.et: gily. badəmcan  (QRS, 292), tal. 
bodımcon  (TalRS, 38), kürd. badrican  (RKS, 36), puştu. 
batinqan,  torbancan, dəri.  bəncən,  bədincan, fars. bədencan 
(PRS, 26). Bütün variantların sonunda can//cən  ünsürü gəlir. 
Puştu  forması  batinqan  istisna təşkil  edir.  Belə hesab  etmək 
olar  ki,  -qan  ünsürü  daha  qədim  variantdır.  Müq.et: 
Azərabadqan →   Azərbaycan. 
Balustun  «dirək» (Qonaq k.). Ustə  bə nuqə duxtə xunə 
balustun  nahə  «Usta  təzə  tikilmiş  evə  dirək  qoyurdu».  Belə 
hesab edə bilirək ki, bu sözün tərkibində fonetik dəyişikliyə 
uğramış sütun sözü iştirak edir (balu «uca, hündür») və s. 
Bilasuvar (yə)  «bulaşmış» (Quba). Əyəlun zər-tanuşun 
bilasuvarmiş birə  bə  dərun dərəffund «Uşaqlar üst-başları 
bulaşmış halda içəri girdilər» və s. 
Bozə  «yenə» (Ab.). Quba, Dəvəçi yaşayış  məntəqələrində 
bozəm  formasında, işlənir. Məsələn: Dirim ki, bozəm  amares 
poyistes bo unca. «Gördük ki, yen ə gəlib orada dayanıb» və s. 
Buf el «demək» Xaçmaz, Quba, Xızı, M əlhəm ləhcələrin- 
də «bətən», Lahıc ləhcəsində «guftirən» formasında işlənir. 
Cora  «süpürgə» (Ab.). Quba, Qonaqkənd, Xaçmaz yaşa- 
yış  məntəqələrində  coru  formasında, Lahıc ləhcəsində  cezi 
formasında təsadüf edirik. Məsələn: Əyal boş coru vozi saxtən 
«Uşaq  süpürgə  ilə  oynayır».  Müq.et:  fars.  carub  (PRS,  56); 
gily. cəri, tal., kürd. qızi və s. 
Cüra  «ayrı, başqa» (Ab.). Quba, Xızı, Kilvar l əhcəsində 
«cira»,  Lahıc  ləhcəsində  «bağır,  üzgə»  formasında  eyni  an- 
lamda qeydə alınmışdır. 
Cəncundan  «xoruz döyüşdürmək» (Lah.). Bə id cavon- 

---

28
Gülsüm Hüseynova. Tаt dili lеksik fondunun genealоji təhlili
 
 
hon  xuruz-vəçə  bıcəncundənund  «Bayramda  cavanlar  xoruz - 
beçə döyüşdürürlər» və s. Yoxsa belə: «Bayramda cavanlar 
xoruz-beçə döyüşdürürlər». 
Çal – «quyu» (Kilv.). Müq.et: fars. Cah-e ab (PRS, 343); 
tac.  çah  (TRS,  252),  dəri.  çəh  (RPDS,  296),  gily.  ça  (GRS, 
343), puştu. tsa (RPDS, 296), tal. çol (TRAS, 421). 
Biz  bu  münasibətlə  tal.   çölə,  azərb.  çala  sözlərini  də 
qeyd edə bilərik. 
Çeruvu (yə)  «heyvan» (Q.). Baba bey Aysel ə bare çeru- 
vuyə nağul gof saxtü. «Baba Ayselə heyvanlar haqqında nağıl 
danışdı». 
«Heyvan» mənalı sözlər müxtəlif  şəkildə motivlənmişdir. 
Məsələn, gilyan dilində  çarpo  sözü «dördayaqlı»,  zəbanbəste 
sözü isə «dilibağlı» ifadəsi ilə motivlənir. Azərbaycan dilində 
də   heyvanı   bildirmək   üçün   «dördayaqlı»,   «dili -ağzı   bağlı » 
təyinlərindən istifadə olunur. 
Bizə belə  gəlir ki, çeruvu  sözünün  çer  tərkib hissəsi  çə- 
har   (dörd)   sözünün   başqa   fonetik   variantıdır.   İkinci  t ərkib 
hissəsi isə, yəqin  ki,  «ayaq»,  «qılça» m ənasında işlənən söz- 
dür. 
Çimnüri  «alma növü» (Lah.). Nümunə: Bə Boğ Mijə  ən 
xuba si meyvə  çimnüri  hisob bəbiran «Mijə bağında  ən yaxşı 
meyvə çimnüru  hesab olunur». 
Çimxil   «itburnu»   (Lah.).   Nümun ə:   Ə   çimxil   böyrəyə 
nimikirə be təmiz soxtan, ə öüyi be mədə-boğırsoğ kor fidoşta 
bəbiran. «İtburnudan böyrəyin duzunu təmizləmək üçün, 
suyundan, şirəsindən isə mədə-bağırsaq üçün istifadə olunur». 
Çıx  «öskürək» (Lah.). Tan sıxan soxtan çıx girift. «O da- 
nışan kimi öskürək tutdu». 
Sürvə  «öskürək» (Ab.). Qəri  şürvə-şürvə  hadi saxtənbü 
«Qoca öskürə-öskürə danışırdı». 

---