Gülsüm Hüseynova
Yüklə 4,4 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Gülsüm Hüseynova.
Gülsüm Hüseynova. Tat dilinin leksikası 12 12 etdirmişdir (235). Sonuncu kitab tat dilinin Lahıc ləhcəsinin materiallarını əhatə edir. Vs.F.Miller 1907-ci ildə «Tat etüdləri» əsərinin ikinci hissəsini nəşr etdirmişdir. O, bu əsərdə ilk dəfə olaraq, tat dilinin ləhcələri haqqında məlumat vermiş, ləhcələrarası fərqləri araşdırmağa cəhd göstərmişdir (231). A.L.Qrünberq «Şimali Azərbaycan tatlarının dili» adlı monoqrafiyasında diqqəti tat dilinin fonetikası və qrammatikası üzərində cəmləşdirmiş, leksikologiyaya kifayət qədər yer ayırmamışdır (181). Tat dilinin leksikası ayrıca monoqrafik tədqiqat obyekti olmamışdır. Bu dillə bağlı tədqiqatlar, əsasən, dilin müxtəlif ləhcə və şivələrini əhatə etmişdir. Hər bir ləhcə və şivənin öyrənilməsi prosesində tat dilinin leksikasına aid müəyyən həcmdə materialdan istifadə olunmuşdur. M.Hacıyev tat dili- nin Qonaqkənd ləhcəsini öyrənərkən bu ləhcənin leksikasına da müəyyən yer ayırmışdır. Müəllif, əsasən, ləhcədə işlənən sözlərin mənşəcə növləri məsələlərini əhatə etməyə səy göstərmişdir. Həmin müəllifin «Azərbaycan tatlarının dili» monoqrafiyasında tat dilinin leksikası da araşdırılmışdır. Bura- da da diqqət leksik sistemdə işlənən vahidlərin mənşəcə növləri üzərində cəmləşdirilmişdir (59; 60). T.Əhmədovun tədqiqatında Azərbaycan və tat dillərinin qarşılıqlı təsiri ilə bağlı məsələlər tat dilinin Quba ləhcəsinin materialları əsasında araşdırılmışdır. Müəllif tat dilinin Quba ləhcəsində işlənən sözlərin tematik qruplara bölünməsi məsələsini də nəzərdən keçirmişdir. Bu işdə də Azərbaycan di- lindən və Azərbaycan dili vasitəsi ilə tat dilinə keçmiş alınma sözlərə xüsusi yer verilmişdir. Monoqrafiya müəllifinin tat dilinin Lahıc ləhcəsi əsasında apardığı tədqiqat işində də tat dilinin bu ləhcəsinin leksikasına dair məsələlərə ümumi şəkildə toxunulmuşdur. Gülsüm Hüseynova. Tat dilinin leksikası 13 13 Göstərilən tədqiqat işləri, qeyd olunduğu kimi, əsasən, ləhcələr əsasında aparılmış, dilin leksik sistemini bir tam kimi əhatə et- məmiş, müxtəlif ləhcələrdəki leksik xüsusiyyətlərin müqayisəsinə yer verilməmişdir. Tat dili ilə bağlı yazılmış məqalələrdə, İran dillərinə aid tədqiqat işlərində tat dilinin leksik məsələləri, demək olar ki, tədqiq edilməmişdir. İran dillərinə aid tədqiqat işlərində, əsasən, tat dilinin fonetikası və qrammatikasına dair bir sıra məsələlər ümumi şəkildə izahını tapmışdır. Bütün bu göstəri- lənlər bir daha sübut edir ki, tat dilinin leksikası, xüsusən də, Azərbaycanda yaşayan tatların dilinin leksikası monoqrafik tədqiqat obyekti olmamış və dilçiliyimizdə işlənməmiş sahələrdən biri kimi qalmaqdadır. Gülsüm Hüseynova. Tat dilinin leksikası 14 14 I FƏSİL TAT DİLİNİN LEKSİK SİSTEMİNDƏ DİFERENSİASİYANIN XÜSUSİYYƏTLƏRİ Tat dilinin yayılma arealları və tədqiqat tarixi. Müasir dövr dilçilik tədqiqatları özünün əhatəliliyi, həll olunan problemlərə kompleks yanaşılması, görülən işlərin daha qlobal və fundamental xarakteri ilə seçilir. Azərbaycan Respublikası müstəqillik əldə etdikdən sonra ölkədə ciddi demokratik dəyişikliklər baş verməkdədir. Həmin dəyişikliklər ölkənin ərazisində yaşayan azsaylı xalqların və etnik qrupların dilinə və mədəniyyətinə olan münasibətdə də özünü göstərir. Son illərdə respublikanın müxtəlif elm mər- kəzlərində azsaylı xalqların və etnik qrupların dilinə aid aparılan elmi araşdırmaların sayı son illərdə xeyli artmışdır. Bu baxımdan, Azərbaycanda yaşayan tatlarla bağlı araşdırmalar da kəmiyyət baxımından seçilir (284; 192, 171- 172; 217-220; 355; 231; 235; 236; 246; 283; 59; 60; 61; 90). Tatların mənşəyi, tarixi, etnoqrafiyası, mədəniyyəti və dilləri haqqında müxtəlif tədqiqatlar mövcuddur (59; 60; 90; 183). Tatlar irandilli xalq olub, Xəzəryanı ərazilərdə, əsasən İranda, Azərbaycanın şimal-şərq rayonlarında, Abşeron yarımadasında, Dağıstanın cənub-şərqində, Dərbənd və Mahaçqala şəhərlərində məskunlaşmışlar. Azərbaycan ərazisində tatlar, əsasən, respublikanın İsmayıllı, Xızı, Şamaxı, Quba, Dəvəçi və Abşeron ərazilərində daha kompakt şəkildə yaşayırlar. Q.Qeybullayev hazırda Dağlıq Şirvanda, Quba, Dəvəçi və Abşeron rayonlarında məskunlaşmış tatların Albaniyada yaşamış irandilli tat tayfalarından olmasını, on - ların VI əsrdə İrandan bura köçürülməsini qeyd etmişdir (174, Gülsüm Hüseynova. Tat dilinin leksikası 15 15 73). N.Quliyeva göstərir ki, «XIX əsr yazılı mənbələrində Cavad, Naxçıvan və Zəngəzur qəzalarında tatların yaşaması haqqında məlumata təsadüf edilir» (90, 8). M.Hacıyevin tədqiqatlarında da tatların yayıldığı ərazilər haqqında məlumat verilir (56, 60). «Azərbaycan tarixi»ndə bu barədə oxuyuruq: Azərbaycan ərazisində yayılmış tat ləhcələri pəhləvi və fars dillərinin şivələri olmuşdur. Tatlar erkən orta əsrlərdə cənubdan Azərbaycanın ərazisinə köçürülmüşlər. Azərbaycan tatları türk dilini də bilirdilər. Belə düşünmək olar ki, erkən orta əsrlərdə və sonra Azərbaycan ərazisində (Abşeron zonası) məskunlaşmış tatlar ikidilli olmuşlar. Yeni şəraitdə onlar ikinci dil olan tat dilini tədricən yadırğamış və türk dilini saxlamışlar. Ancaq Quba zonasında yaşayan tatların ana dili tarixən fars ləhcəsi olmuşdur. Onların ikinci dili Azərbaycan dilidir. Cənubi Azərbaycanda yaşayan tatlar da Azərbaycan dilindən ünsiyyət vasitəsi kimi istifadə edirlər. Bu dili bəzən «Midiya dili»nin qalığı kimi qələmə versələr də, bunların hamısı pəhləvi ləhcələri olmuşdur (24, 227). A.Qrünberq tat dilinin İran dilləri arasında yeri məsələsindən bəhs edərkən İran alimlərinin bir qisminin onun fars dilinə yaxın ləhcə olduğunu göstərir. Onun fikrincə, bu alimlərin başqa bir hissəsi Abşeron tatlarının dilinin Gilyan və Mazandaran dilləri ilə Mərkəzi İran dialektləri arasında aralıq mövqe tutduğunu söyləyir. Onlar talış və semnan dillərinin də belə bir mövqedə olmasını qeyd etmişlər. Bu nöqteyi-nəzərləri xatırladan tədqiqatçı Azərbaycanın şimal-şərqi rayonlarında yaşayan müsəlman tatlarının dil materialı əsasında belə bir qənaətə gəlmişdir ki, tat dilinin talış, gilyan və mazandaran dilləri ilə yaxınlığını inkar etmək əsassızdır. A.Qrünberqə görə, tat dilinin bir tərəfdən fars, digər tərəfdənsə tacik dilinə genetik bağlılığı var (177, 106). Tat dilinin İran dilləri arasındakı yeri haqqında bir- Yüklə 4,4 Mb. Dostları ilə paylaş:
|