Gülsüm Hüseynova
Yüklə 4,4 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Gülsüm Hüseynova.
Gülsüm Hüseynova. Tat dilinin leksikası 22 22 Bu bölgü təkcə, Azərbaycan Respublikası deyil, başqa ölkələrdə yaşayan tatlar üçün də səciyyəvidir. Dini baxımdan üç müxtəlif qrupa bölünmədən asılı olmayaraq, tatlar eyni bir dildə – tat dilində danışırlar. Bununla belə, dini mənsubiyyətinə görə fərqlənən qrupların dillərində oxşar cəhətlərlə yanaşı, fərqli xüsusiyyətlər də az deyil. Məhz belə fərqlər həmin qrupların dillərinin ayrı-ayrılıqda öyrənilməsini zəruri etmişdir. Zənnimizcə, tat dilinin bu bölgü üzrə tədqiqinə əsas yaradan amillərdən biri də tədqiqatçıların eyni qrupa mənsub dil daşıyıcılarının kompakt şəkildə yaşadıqları ərazilərdən materiallar toplaması olmuşdur. Lakin bu cəhət müxtəlif qrupların dillərinin ayrı-ayrılıqda tədqiqinin elmi dəyərini azaltmır, əksinə, artırır. Çünki belə olduqda müqayisəli tədqiqat aparmaq üçün daha əlverişli zəmin yaranır. Mövcud araşdırmalar göstərir ki, bu qrupların daşıdıqları dil eynidir. Belə olan halda, mövcud materiallar əsasında oxşar və fərqli dil hadisələrini təyin etmək, bunların əsasında ləhcə və şivələrə ayırmanı dəqiqləşdirmək daha düzgün olardı. M.Hacıyev yazır: «Maraqlıdır ki, bəzi alimlər Azərbaycan ərazisində işlənən və bir-birindən fərqlənən müxtəlif tat dili ləhcə və şivələrini qəbul etmir, bunların hamısını düzgün olmayaraq «Bakı tat dili» adı altında birləşdi- rir» (60, 30). Şivənin yaranması (təşəkkülü) dildə baş verən dəyişikliklərdən irəli gəlir. Cəmiyyətdə yaşayan hər bir fərdin özünəməxsus danışıq şivəsi var və bu başqalarının nitqindən seçilir. Bu cəhət nitqin fərdiliyi ilə bağlıdır. İctimai hə yat şəraitinə görə fərdlər bir-biri ilə dil əlaqəsində olurlar və onların nitqlərindəki fərqlər bu birlik üçün ümumi bir fonetik, qrammatik və leksik sistemdə yekcins forma almış olur. Bilavasitə, birbaşa dil əlaqələri bəzən ayrı-ayrı qrupların, kiçik Gülsüm Hüseynova. Tat dilinin leksikası 23 23 ərazidə yaşayanların arasında olduğundan, onların dili ilə başqa ərazilərdə yaşayanların dilləri arasında fərqlər üzə çıxmış olur (330, 78). Azərbaycanda yaşayan Lahıc tatları ilə Abşeron ərazisində yaşayan tatlar arasında tat dili səviyyəsində dil əlaqələri yoxdur. Bu baxımdan Lahıc tatları- nın istifadə etdiyi tat dili ilə Abşeronda istifadə olunan tat dili arasında fərqlər yaranmış olur. Eyni sözləri Quba, Şamaxı, Xaçmaz, Xızı tatlarının dilləri haqqında da demək olar. Beləliklə, bir-biri ilə birbaşa dil əlaqələrinin olmaması tatların istifadə etdiyi dildə müxtəlif səviyyələrdə – fonetik, qramma- tik, leksik fərqlər özünü göstərir. Bu fərqlərin ləhcə və ya şivə səviyyəsində olmasını dəqiq müəyyən etmək çətindir. Nəzərə alsaq ki, şivə daha kiçik dil kollektivlərinin dilləri arasındakı fərqlərdir, onda Lahıc, Quba və Abşeron tatlarının dilindəki fərqlər ləhcə səviyyəsində qəbul edilə bilər. Belə olan halda Quba, Dəvəçi, Xızı, Qonaqkənd, Şamaxı, Xaçmaz, Kilvar tatlarının dillərinin hər birini tat dilinin ayrıca şivəsi və ya ləhcəsi kimi qəbul etmək müəyyən mübahisələr doğurur. Bu məsələnin elmi həlli linqvistikada ləhcə və şivəni bir-birindən ayırmaq üçün istifadə olunan əlamətlər əsasında mümkündür. Dialekt, ləhcə və şivələri bir-birindən ayırmaq, təbii ki, fərqləndirmə meyarlarını tələb edir. Dialekt ərazi, sosial, peşə ilə bağlı bir-biri ilə əlaqədə olan bütün dil daşıyıcıları ilə müqayisədə istifadə olunan ümumxalq dilinin bir formasıdır (330, 94). Ləhcə ümumi dil hadisələri ilə bağlı olan şivələr qrupunu birləşdirən böyük dil kollektivinin dilidir. Şivə kiçik ərazidə istifadə olunan ümumxalq danışıq dilinin fərqlənən formasıdır (330, 79). Dialektlərarası leksik fərqlərin müəyyən edilməsi üçün bir sıra meyarlardan istifadə olunur. Təcrübədə üç əsas meyar tətbiq olunur: 1) qarşılıqlı-ekvivalent dil faktlarının müxtəlif şəkildə adlandırılması; yeni anlayışın, predmetin fərqli sözlərlə Gülsüm Hüseynova. Tat dilinin leksikası 24 24 adlandırılması; 2) qarşılaşdırma bilməyən leksik dialekt fərqləri; bir ərazidə mövcud olan gerçəkliyin başqa ərazidə olmaması səbəbindən doğan leksik fərqlilik; 3) qarışıq leksik dialekt fərqləri; leksik vahidlərin ifadə planında fonetik fərqlilik (167, 153). Y.Listrova leksik dialekt fərqlərini təyin etmək üçün bir meyarından istifadə ounmasını vacib sayır. O belə hesab edir ki, funksional, təyinat baxımından eyni, lakin forma, quruluş və hazırlanma texnikasına görə fərqlənən əşyaların adlarındakı fərqlər dialekt fərqləri sayılmamalıdır. Məsələn, rus dilinin ayrı-ayrı yayılma ərazilərində istifadə olunan sarafan və onunla eyni funksiya yerinə yetirən andarak quruluşlarına görə müxtəlif olduqlarından fərqli əşyalardır. Deməli, sarafan ədəbi dil sözü, andarak isə dialektizm ola bilməz (290, 48-54). L.Peysikov bir sıra sözlərin, o cümlədən osmon «göy», əsb «at», kuh «dağ» kimi sözlərin semantik sabitliyinin nisbi səciyyə daşıdığını söyləmişdir (252, 117). Bu sözlərin müxtəlif İran dillərində eyniliyi həmin dillərə dialekt səviyyəsində yanaşmağa əsas vermir. Eyni hadisə türk dillərində də özünü göstərir. Dilin tarixən daha qədim dövrlərinə aid olan sözlərdə oxşarlıq, ümumilik aydın görünür. İran dillərinin, o cümlədən tat dili tədqiqatçılarının ümumiran mənşəli sözləri ayrıca qrupa daxil etməsinin səbəbini də bu amillə bağlamaq olar. Ümumiran mənşəli sözlərin tarixən hansı İran dilində yaranması və ya bu sözlərin hansı İran dilinin leksik vahidi sayılması mübahisəli məsələdir. V.Rastorquyeva İran dillərinin özünün çoxəsirlik inkişaf tarixində sintetik quruluşdan tədricən analitik quruluşa keçməsini, analitik fel formalarının bu dillərdə çoxalmasını, təsviri fellərin ikinci sintez hadisəsi nəticəsində sadələşməsini qeyd edərək yazmışdır: «Sürətli danışıq dilində çoxsözlü bir- ləşmələr yığılmağa və qısalmağa başlamışdır. Yığılma və Yüklə 4,4 Mb. Dostları ilə paylaş:
|