GüLSÜm hüseynova
Yüklə 6,88 Kb. Pdf görüntüsü
|
Gülsüm Hüseynova. Тат дили лексиk fondunun genealожi təhlili 9 sında formalaşdırmaq olar. Belə olan halda, tat dilinə mənsub olan beş ləhcənin leksikası üzrə materiallar toplamaq lazım gəlir. Tat dili qismən yazısı olan dil kimi qiymətləndirilir. Yazı yəhudi tatlarının dilində qeydə alınır. Dağ yəhudilərinin tatları üçün müxtəlif dövrlərdə müxtəlif qrafik sistemlərdən istifadə olunmuşdur. Birinci tat əlifbası rus inqilabından əvvəl (XX əsrin əvvəlləri) yəhudi dilinin qrafik sistemi üzrə bu dilin səs sisteminə uyğunlaşdırılmış şəkildə hazırlanmışdır. XX əsrin birinci onilliyində bu əlifba əsasında ivritdən tərcümələr nəşr edilmişdir. Ötən əsrin 20-ci illərində yəhudi tat dilində müxtəlif dərsliklər və əlifbalar nəşr olunmuşdur. 1928-1938-ci illərdə dağ yəhudiləri latın əsaslı əlifbadan istifadə etmişlər. 1938-ci ildə bu əlifba da dəyişdirilmiş və rus qrafikalı əlifbadan istifadə olunmağa başlanmışdır. Yazının yəhudi tat dilinə aid olmasına baxmayaraq, yəhudi tat dili ilə tat dilinin yaxınlığı ümumi sözlərin bir hissəsini qeydə almağa imkan yaratmışdır. Azərbaycan tatlarının dilinin lüğət tərkibi, əsasən, bu dilin ləhcə və şivələri əsasında aparılmış tədqiqat prosesində toplanmış materialları əhatə edir. Bu tipli işlər haqqında yuxarıda tat dilinin tədqiqat tarixindən bəhs edilərkən məlumat verilmişdir. Azərbaycan tatlarının ləhcə və şivələrinin leksikası üzrə aparılmış tədqiqatlarda ləhcələrin lüğət tərkibini təşkil edən sözlər mənşəcə üç əsas qrupa bölünür: 1) ümumiran mənşəli sözlər; 2) spesifik leksika; 3) alınma sözlər. Tədqiqatçılar «ümumiran mənşəli sözlər» və «spesifik sözlər» anlayışlarını təyin etmədən birbaşa bu qruplara daxil olan sözlərdən bəhs edirlər. Bu qruplar haqqında verilmiş məlumatlardan, sözlərin təhlilindən aydın olur ki, ümumiran mənşəli sözlər əksər və ya bir çox İran dillərinin lüğət tərkibində yer tutan leksik Gülsüm Hüseynova. Тат дили лексиk fondunun genealожi təhlili 10 vahidləri əhatə edir. Buna münasibətdə mübahisəli qalan məsələlərdən biri budur ki, sözün ümumiran mənşəli hesab edilməsi üçün onun İran dillərindən təqribən neçəsində işlənməsi haqqında dəqiq məlumat yoxdur. Terminologiyada beynəlmiləl terminin müəyyənləşdirilməsi zamanı terminin ən azı üç müxtəlifsistemli dildə işlənməsi meyarı isə cəlb edilir. Əlbəttə, burada həm say, həm də dillərin müxtəlifsistemli olması əhəmiyyət kəsb edir. İran dilləri isə eyni sistemə malikdir. Əgər üç müxtəlif İran dili meyarı qəbul edilərsə, onda sözün ümumiran mənşəli olması üçün meyar təkcə sayla məhdudlaşır. Bu isə, təbii ki, məqbul sayıla bilməz. Biz hesab edirik ki, bu məsələnin həllində dilin tarixi leksikologiyası ilə bağlı faktlara istinad etməklə, sözün etimoloji təhlili əsas ola bilər. Etimoloji təhlil prosesində sözün digər İran dillərində istər fonetik cildinə, istərsə semantikasına görə variantları araşıdırılır. Belə variantların varlığı sözün ümumiran mənşəli olmasını müəyyənləşdirməyə imkan verir. Məlumdur ki, «coğrafi ayrılma şəraitində inkişaf edən dil qohum dillərlə müqayisədə yalnız ona mənsub olan əlamətlərin məcmusunu təqdim edir. Həmin dil öz növbəsində bölünməyə məruz qalanda, ondan əmələ gələn ayrı-ayrı dialektlər əlamətlərinin ümumiliyi sayəsində, onları başqa ərazinin dialektləri ilə deyil, öz aralarında bağlayan daha sıx qohumluğa şəhadət verir. Onlar, doğrudan da, ümumi gövdədən ayrılmış xüsusi budaq yaradırlar» (19, 343-344). Azərbaycanda yaşayan tatların dili həm qohum dillərdən, həm bu dildə danışıb, Azərbaycanda ya- şamayan tatların dilindən, həm də respublikada yaşayan başqa tatların dillərindən təcrid olunmuş şəkildə inkişaf edir. Ona görə də tat dilinin lüğət tərkibindəki ümumiran mənşəli sözlər tarixən bu dildə istifadə olunmuş ümumiran mənşəli sözlər ola bilər. Yəni, həmin sözlər qədim tarixi ilə seçilən sözlər qru- Gülsüm Hüseynova. Тат дили лексиk fondunun genealожi təhlili 11 punu əhatə etmiş olacaqdır. Tat dili ilə Azərbaycan dili arasında əlaqələr böyük tarixə malikdir. Azərbaycan dili ilə sıx əlaqələr tat dilinin leksik fonduna əsaslı təsir göstərmişdir. Nəticədə, Azərbaycan tat- larının dilində alınmalarla yanaşı, külli miqdarda hibrid sözlər meydana gəlmişdir. Hibrid sözlər tərkib hissələri mənşəcə müxtəlif dillərdən olan sözlərdir. Belə sözlər dilin özündə yarana bildiyi kimi, başqa dil vasitəsi ilə hazır şəkildə alına bilir. Qeyd olunan cəhət nəzərə alınarsa, Azərbaycan tatlarının dilində Azərbaycan və tat mənşəli ünsürlərdən, morfemlərdən təşkil olunmuş, eləcə də, Azərbaycan dili vasitəsi ilə alınmış hibrid sözləri ayırmaq mümkündür. Azərbaycan dilinin vasitə- çiliyi ilə alınmış hibrid sözlərin tərkibində Azərbaycan dilinin və başqa dillərin (ərəb, fars, rus, Avropa mənşəli başqa dil) ünsürlərinin işlənməsi özünü göstərir. Beləliklə, Azərbaycan tatlarının dilinin lüğət tərkibini üç əsas qrupa bölmək olar: 1) mənşəcə dilin öz sözləri; 2) alın- malar; 3) hibrid sözlər. Hər qrupu yarımqruplara ayırmaq imkanı var. Mənşəcə dilin özünə məxsus sözlər qrupunu ləhcələr üzrə də bölmək olar. Burada ümumiran mənşəli sözlər və tat dili sözləri yarımqruplarını ayırmaq da özünü doğruldur. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, Azərbaycan tatlarının dilinin bəzi şivələrində ümumiran mənşəli sözlər çoxdur. Məsələn, Lahıc ləhcəsinin leksik tərkibini, əsasən, ümumiran mənşəli sözlər təşkil edir. Qeyd etməliyik ki, həmin leksik vahidlərin müəyyən qisminə tat dilinin digər ləhcələrində də rast gəlmək olur. Dillər arasındakı əlaqələr ilk növbədə, dilin lüğət tərki- binə daxil olan vahidlərdə özünü göstərir. Əlaqələr prosesində dil başqa dildən söz alır və yaxud ona söz verir. Lakin sözalma və sözvermə bir dil üçün eyni tərtibli dil hadisəsi deyil. Bu Yüklə 6,88 Kb. Dostları ilə paylaş:
|