Günay Məmmədova naxçivan musiQİ
Yüklə 12,72 Mb. Pdf görüntüsü
|
şəkildə göstərir. Mətnin poetik-semantik strukturu, ilk növbədə, məzmunun bədii şəkildə açımmı verir. Burada Tanrıdan yağışın dilənməsi mövzunun əsas semantikasmı təşkil edir. Mövsüm mərasimində yağışın çağırılması ilə bağlı başqa nəğmələr də olmuşdur. «Yağ yağışım» nəğməsi haqqında Azərbaycan folk loru I cild antologiyası «Naxçıvan folkloru»nda məlumat verilmişdir. Onun musiqi materialını folklor söyləyici- lərindən əldə etmək mümkün olmuşdur. Musiqişünaslıq elmi üçün onun maraqlı olacağını nəzərə alaraq bu barədə qısa da olsa məlumat vermək istərdik. Deyilənlərə görə quraqlıq aylarmda uzun müddət yağış yağmayanda kənd yerlərində palçıq yoğurub təndirə yapardılar .Palçıq tən dirdə tam quruduqdan sonra onu çıxarıb suya salardılar və aşağıdakı, sözləri oxuyardılar: Ay can, ay can, torpağım, Odda az yan, torpağım. İndi yağış yağacaq, Sən düş islan, torpağım. Yandı torpax qupquru, Suya saldım dupduru, Yağ, yağışım, çoxlu yağ, Çöllər oldu qupquru. (10, s. 25-26). Mövsüm nəğmələrindən «Çömçəxatun» ilə «Yağ yağışım» nəğmələrinin poetik-semantik strukturları bu nəğmələrin arxaik mərasim nəğmələri olmasını təsdiqləyir. Hər iki nəğmənin mövzu və semantikası yağışın Tanrıdan dilənməsi və bununla bol məhsul və südün əldə olun masıdır. Bu tip nəğmələrin bölgənin folklor mühitində olması, ilk növbədə, onu təsdiq edir ki, Naxçıvanın musiqi folklorunda mahnı janrının rəngarəngliyi milli ənənələrin qorunması və günümüzə qədər yaşadılması ilə bağlıdır. Naxçıvanın musiqi folklorunda əkinçiliklə bağlı «Xırman nəğməsi» adı altında bir sıra nəğmələr vardır ki, onların semantikası küləyin çağrılması ilə bağlıdır. Əmək mahnılarının xarakterik xüsusiyyətlərindən yazan mu siqişünas M.S.İsmayılov qeyd edir ki, «Zəhmət prosesini əks etdirən mahnılar, tarlada yer şumlanarkən, toxum səpini zamanı, xırmanda taxıl döyülərkən, xalı-xalça to xuyan dəzgah yanında, həsir hörülərkən, bir sözlə, əmək əsnasında meydana çıxmışdır» (55, s.19). Təhlilə cəlb etdiyimiz «Xırman nəğməsi»nin iki variantının mətn quruluşundan aydın olur ki, o, iki hissədən ibarətdir. Birinci altı misralı şeirin məzmunu, insanlarm küləyə inamlı nida ilə üz tutub söylədikləri müraciətdir və ondan dilədikləri istək, arzudur. Şeirin bu hissəsi bəzi region larda reçitativ şəkildə oxunur, bəzilərində isə melodik formada ifa edilir. Reçitativ formasında deyilmiş müra ciətdə musiqidən istifadə olunmur. Bu ayinin icraçıları- xırmanda işləyən əkinçilər xırmanın sovrulması prose sində yel əsmədikdə süpürgə yandırıb onun tüstüsünü havaya verib yelin gəlməsini imitasiya edərək deyərdilər: Yan süpürgə Yel gəti, gəl! Süpürgə yandı, Yandı, Oddandı. Yanmağa tələs, Əs, küləyim, əs! (10, s.15-16) Yuxarıda verilən şeirin mətninin birinci iki mis rasında ilkin olaraq süpürgəni yandıran adamın süpür gəyə müraciəti öz əksini tapmışdır. İkinci fikirdə, yəni 3-4 misralarda süpürgənin yanması və onun odlanması • • prosesi göstərilir. Üçüncü fikir isə əsas fikrin yekunu kimi səslənir və küləyin əsməsinin tezləşdirilməsi arzulanır. Mətnin poetik-semantik quruluşu mərasim mənşəli olub əkinçilik əməyinin qədim tarixi prosesinin inikasını əks etdirir. Bu, ilk növbədə, əməkçi insanın ictimai-psixoloji davranışının, gündəlik həyat tərzinin formuludur. Xırman nəğməsinin sonrakı mətn quruluşu 7 hecalı olduğu üçün musiqi üzərinə daha uyğun gəldiyindən o, melodik tərzdə oxunarmış. Lirik, dilək, arzu intonasiyaları üzərində olan «Xırman nəğməsi»nin mətni insanın yeli çağırmaq arzusunu əhatə edir. Mətnin poetik-semantik strukturu təsvir xarakterli olub sırf məişət hadisəsini əks etdirir. Yeddi bənddən ibarət olan mahnının aşağıda seçilmiş bir bəndinə diqqət yetirək: Çətir-çətir bulut, gəl! Uşaxları ovut, gəl! Xırman savırır baba, Arpa, buğda, noxut, gəl! (10, s. 16-17). Şeirin mətnindən aşağıdakı qənaətləri əldə etmək mümkündür: 1. Mətnin bədii-poetik strukturu ilkin olaraq arxaik mərasimin təsvirini verir. 2. Mətn məzmun və mövzu baxımından sırf məişəti vəsf edir və əmək prosesinin tərənnümü poetik dildə ifadə edilir. 3. Mətnin mövzu və poetik dili bu nəğmənin musiqi dilinin lirik, müraciət intonasiyalarından təşkil olunmasını şərtləndirir. «Xırman nəğməsi»nin tədqiqatın sonrakı fəslində musiqişünaslıq təhlili onun intonasiyalarında müraciət, dilək, istək, ümid intonasiyalarının üstünlük təşkil etməsini bir daha əyani olaraq üzə çıxarır. Bu tip nəğ mələrin janr xüsusiyyətlərində çağırış, dilək intonasiyaları xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Nəğmənin məzmunundan irəli gələn arxitektonik intonasiya seli melodik quruluşun hansı səpkidə olmasını ortaya çıxarmış olur. Belə qu ruluşlu nəğmələrdə müraciət və dilək intonasiyaları üstünlük təşkil etdiyinə görə nəğmənin melodik dili həzin, lirik xarakterdə olur. Naxçıvan folkloru maldarlıqla bağlı əmək mahnıları ilə də zəngin olmuşdur. Regionun maldarlıq sahəsinin əsas Yüklə 12,72 Mb. Dostları ilə paylaş:
|