H. Q. Məmmədov fəlsəfə üzrə fəlsəfə doktoru, dosent
Yüklə 4,87 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- İkinci ənənə
monoteist dinlər (iudaizm, xristianlıq və islam) ilə aynimaz əlaqədə baş vermişdir. Öz mahiyyətinə görə orta əsrlərin fəlsəfəsi teosentrik xarakter daşıyır (teo- allah). Bu o deməkdir ki, həmin dö^тdə dünyanın və buradakı bütün mövcu- datlarm allah tərəfindən yaradıldığı fikri əsas yer tutmuşdur. Xristian təkallahlılığı dini-mifoloji şüura və bütpərəstlik fəlsəfi təfəkkürünə yad
(ontologiyanm), ikinci prinsip isə bu dövrün idrak nəzəriyyəsinin (qnoseologiyanın) əsasını təşkil etmişdir. Bütövlükdə orta əsrlərin fəlsəfəsi ilahiyyatdan və kilsədən (məsciddən) tam asılı olmuşdur. Bu dövrdə kilsə ehkamları təfəkkürün çıxış nöqtəsi və əsası idi. Hüquqşünashq, təbiətşünaslıq və fəlsəfə elmləri bir qayda olaraq onlara uyğunlaşdırılırdı. Din iddia edir ki, allah dünyanı öz iradəsi ilə heç nədən yaratmışdır. Tananın fövqəladə qüdrəti dünyanın varlığını hər an qoruyub saxlayır və müdafiə edir. Bu cür dünyagörüşü kreasionizm (yaradılan haqqında təlim deməkdir) adlanır. Göründüyü kimi dünyanın yaradılan olması ehkamının əsasında təbiət deyil, fövqəltəbii başlanğıc durur. Əgər antik dövrdə allahlar təbiətə yaxın, onunla qohum qüvvələr hesab olunurdusa, orta əsrlərdə allah təbiətdən yüksəkdə durur. Belə təsəvvür edilirdi ki, həmin allah təbiətin insana məlum olmayan tərəfində, yəni 0 biri tərəfində durur. O, transendent (əlçatmaz mövqedə duran deməkdir) allahdır. Beləliklə orta əsr təlimlərində yai’adıcı başlanğıc olmaq rolu təbiətdən alınıb (qədim fəlsəfə onda görürdü) allaha verilir. Bu təlimlər göstərirdi ki, kosmos artıq müstəqil və əbədi varlıq deyildir. ^ Kreasionizmin digər səciyyəvi cəhəti antik fəlsəfəyə xas olan dualizmin (bir tərəfdə ideya və formaların, digər tərəfdə isə materiyanın) aradan qaldırılmasıdır. Orta əsrlərdə onun yerini monizm prinsipi tutur. Bu prinsip elan edir ki, yalnız bir mütləq başlanğıc vardır, o da allahdır, Yerdə qalan hər şey onun tərəfindən yaradılmışdır. Allah əbədidir, dəyişməzdir, heç nədən asılı deyildir və bütün mövcudluqların mənbəyidir. Məsələn, xristian filosofu Müqəddəs Av- qustin (354-430-cu illər) göstərirdi ki, allah ən yüksək varlıq, ali substansiya, ali forma (qeyri-maddi forma) və ali xeyirxahlıq deməkdir. O, bunu söyləyərkən “Əhd-i ətiqdə (Tövratda) allahın özü haqqında demiş olduğu aşağıdakı fikrə əsaslanırdı: "Mən ali mövcudluğam". Allahdan fərqli olaraq onun yaratdığı dünya müstəqil deyildir, çünki başqasının sayəsində mövcuddur. Dünyada olan bütün şeylərin qeyri-sabitliyi, müvəqqəti və dəyişkən xarakeri buradan irəli gəlir. Xristian allahı özü-özlüyündə dərk oluna bilməz, Bununla belə müqəddəs Bibliya kitablarında 0 , özünü insanlar üçün aşkar edir. Buna görə həmin kitabların mətnlərini mənimsəmək allahı başa düşməyin əsas yoludur. Beləliklə göstərilirdi ki, ilahi varlıq haqqında biliyi yalnız fövqəltəbii yol ilə (etiqad vasitəsilə) əldə etmək olar. Kilsə ehkamlanna görə insan ilahi varlığı dərk edə bilməsə də yaradılan dünyanı müəyyən qədər (əlbəttə, tamamilə yox) anlaya bilər. 46
Bütövlükdə göstərilməlidir ki, orta əsrlərin fəlsəfəsi xristianlıq vəhyi və antik fəlsəfi ənənələrin sintezi kimi yaranmışdır. Birinci ənənənin tərəfdarları allahın şəxsində hər şeydən əvvəl yüksək zəkanı görməyə meyl edirdilər (buna görə də onlar antik platonçulara yaxın idilər). İkinci ənənə allahın yüksək iradəsini və qüdrətini xüsusi qeyd edirdi.
2. Mahiyyət və mövcudluq problemləri. Nominalizm və realizm Orta əsrlərin fəlsəfi fikrində varlıq (mövcudluq) ilə mahiyyət (ekzistensiya və essensiya) bir-birindən ciddi surətdə fərqləndirilirdi. Bu dövrün filosofları hər hansı bir şeyin dərk olunmasını onun mövcudluğunda, nə olmasında, necə olmasında və mövcudluq səbəbində görürdülər. Buradan aydındır ki, mövcudluğun və mahiyyətin aşkar edilməsi diqqət mərkəzində dururdu. Biz yuxarıda gördük ki, mahiyyət kateqoriyasım hərtərəfli təhlil sdən Aristotel onunla mövcudluq arasında o qədər də qəti hədd qoymamışdır (hərçənd bu yolda bəzi cəhdlər etmişdir). Orta əsr fılosofiı Boesiy (480-524-cü illər) isə mahiyyət ilə mövcudlüq anlayışlarını bir-birindən qəti surətdə ayırırdı. Onun işləyib hazırladığı məntiq problemləri orta əsr sxolastikasının (məktəb sözündəndir) sonrakı inkişafına güclü təsir göstərmişdir. Boesiyə görə yalnız allahın äimasında mövcudluq (varlıq) ilə mahiyyət üst-üstə düşür. Allahdan fərqli olaraq onun yaratdığı şeylər sadə yox, mürəkkəb substansiyalardır. Bu mürəkkəblik hər şeydən əvvəl bunda ifadə olunur ki, onların varlığı ilə mahiyyəti bir- birindən fərqlidir. Hər hansı mahiyyətin mövcudluq əldə etməsi üçün o varlıqla əlaqələnməli, yəni ilahinin iradəsi tərəfindən yaradılmış olmalıdır. Orta əsrlər təliminə görə şeylərin mahiyyəti onların müəyyənliyində, yəni zəka vasitəsilə dərk olunan anlayışında ifadə olunur. Şeyin mövcud olduğunu isə biz təcrübə nəticəsində, onunla birbaşa təmasda müəyyən edirik. Mövcudluq zəkadan deyil, hər şeyə qadir olan qüvvənin yaradıcı fəaliyyətindən irəli gəlir. Buna görə də mövcudluq bu və ya digər şey haqqında anlayışa daxil deyildir. Beləliklə, mövcudluq bütün şeylərin yaradılan olması
Orta əsrlər fəlsəfəsinin bir çox səciyyəvi xüsusiyyətləri ümumi anlayışların (universalilərin) təbiətinin izahında realizm ilə nominalızmin əsriər boyu davam edən mübahisəsində təzahür etmişdir. Orta əsrlərdə "realizm" anlayışı bu günkü mənada işlədilməmişdir. Realizm dedikdə dünyada mövcud olan ayrı-ayn predmetlərin deyil, yalnız ümumi anlayışların (universalilərin) əsl reallıq olduğunu qəbul edən təlim nəzərdə tutulurdu. Həmin təlimə görə universalilər ilahi zəkanın fikri, ideyası kimi
mahiyyətini dərk edə bilər, çünki bu mahiyyətin özü ümumi anlayışdan başqa bir şey deyildir. Məsələn, Kenterberiyalı Anselm (1033-1109) göstərirdi ki, dərketmə yalnız zəka vasitəsilə mümkündür. Təkcə 47
Yüklə 4,87 Mb. Dostları ilə paylaş:
|