H. S. HÜMBƏtov

 

29 

 

toxumlarının  cücərmə  enerjisi 95,7 %-ə, cücərmə  qabiliyyəti  isə 

97,8 %-

ə  düşmüşdür.  İki  il  saxlandıqdan  sonra  bu  toxumların 

laboratoriya  cüc

ərmə  enerjisi və  cücərmə  qabiliyyəti müvafiq 

olaraq 91,4% v

ə 92,7 % təşkil etmişdir. 

Saxlandıqca basma toxumlarında laboratoriya cücərmə ener-

jisi v

ə  qabiliyyətinin  azalması  özünü  göstərir. Belə  ki,  Şirvan 

bölg

əsindən toplanmış basma toxumları iki il saxlandıqda cücər-

m

ə  enerjisi və  cücərmə  qabiliyyəti  4,8  -  6,1 %, Gəncə  -  Qazax 

bölg

əsindən toplanmış basma toxumlarınınkı isə 5,0 - 5,5 % azal-

mışdır. 

Yuxarıda  deyilənlərdən  aydın  olur  ki,  basma  toxumları 

saxlandıqca  cücərmə  enerjisi və  cücərmə  qabiliyyəti  azalır.  Ona 

gör

ə də bu bitkinin toxumları ilə səpin apararkən təzə toxumlardan 

istifad

ə etmək məqsədəuyğundur.  

 

4. 3. Müxt

əlif yaruslardan toplanmış basma toxumlarının 

laboratoriya cüc

ərmə enerjisi və cücərmə qabiliyyəti 

 

Basma bitkisind

ən keyfiyyətli yarpaq və toxum məhsulu əldə 

etm

ək üçün yüksək  səpin  keyfiyyətinə  malik  olan  toxumların 

seçilm

əsi böyük əhəmiyyətə malikdir (79). 

Bu bitkid

ə  çiçəkləmə  və  toxumların  yetişməsi vegetasiya 

müdd

ətində  aşağıdan  yuxarıya  doğru  getdiyindən,  vegetasiyanın 

sonunda bitkinin müxt

əlif  yaruslarındakı toxumlar eyni dərəcədə 

yetişmiş olmur. Ona görə də açıq sahədə becərilmiş basma bitkisi-

nin müxt

əlif  yaruslarından  toplanmış  toxumların  laboratoriyada 

cüc

ərmə  enerjisini  və  cücərmə  qabiliyyətini öyrənməyi  lazım 

bildik. 

Yarus (m

ərtəbə) basma bitkisində şərti olaraq qəbul edilmiş-

dir. 

Əsas gövdə üzərində aşağıdan yuxarıya doğru olmaqla 3 ədəd 

budağı  əhatə  edir.  Yəni hər  3 budaq bir mərtəbə  (yarus) hesab 

edilir. 

---

 

30 

 

Müxt

əlif  bölgələrdə  yaruslar  üzrə  toplanmış  basma  toxum-

larının laboratoriyada cücərmə enerjisi  və  cücərmə qabiliyyətlə-

rinin öyr

ənilməsi onu göstərir ki, basma bitkisindən yaruslar üzrə 

yığılmış toxumların cücərmə enerjisi və cücərmə qabiliyyətləri bir 

- birind

ən fərqlənir. Alınmış nəticələr cədvəl 4. 3 - də verilir.   

 

C

ədvəl 4. 3 

Müxt

əlif yaruslardan toplanmış basma toxumlarının laboratoriyada 

cüc

ərmə enerjisi və cücərmə qabiliyyəti, faizlə 

 

Basma bitkisinin 

I  yarusundan  yığılmış  toxumlar  yuxarı 

yaruslara  nisb

ətən  daha yüksək cücərmə  qabiliyyətinə  malik 

olurlar (24-26 

0

C  -  d

ə  formalaşdıqlarına  görə). Bu qanunauy-

ğunluq  hər iki bölgədə  aydın  hiss  olunur.  Belə  ki,  Şirvan  böl-

g

əsində  becərilmiş  basma  bitkisinin  I  yarusundan  yığılmış  to-

xumların  laboratoriyada  cücərmə  enerjisi orta hesabla  96,6 %, 

cüc

ərmə liyyəti isə 97,4 % olduğu halda, IV yarusdan toplanmış 

toxumla

rın  müvafiq  göstəriciləri  12,0 və  15,0 % (14-17 

0

C  -  d

ə 

formalaşmışlar) olmuşdur (cədvəl 4. 3). 

G

əncə - Qazax bölgəsində isə basma bitkisinin I yarusundan 

yığılmış  toxumların  laboratoriya  cücərmə  enerjisi orta hesabla 

Тoxum

un

   

  

yığ

ıld

ığ

ı 

b

ö

lg

əl

ər

 

Y

ar

u

sl

ar

 

Cüc

ərmə   enerjisi 

Cüc

ərmə qabiliyyəti 

2002 

2003  2004  Orta  2002  2003  2004  Orta 

Şirvan 

I 

II 

III 

IV 

95,2 

96,8  97,9  96,6  96,7  97,3  98,2  97,4 

68,2 

70,1  72,4  70,2  72,5  73,8  74,5  73,6 

50,4 

52,8  54,6  52,6  53,4  54,9  56,8  55,0 

10,2 

12,5  13,4  12,0  13,2  14,7  17,3  15,0 

Gəncə - 

Qazax 

I 

II 

III 

IV 

96,5 

97,2  98,1  97,2  98,5  99,2  99,8  99,1 

55,4 

57,2  64,5  59,0  62,7  63,8  65,2  63,9 

37,5 

38,2  40,3  38,6  41,3  42,5  43,2  42,3 

7,8 

8,5  10,5 

8,9 

8,5 

10,3  12,4  10,4 

---

 

31 

 

97,2%, cüc

ərmə  qabiliyyəti  isə  99,1  % təşkil  etmişdir.  IV 

yarus

dan yığılmış toxumlar isə 8,9 % cücərmə enerjisinə, 10,4 % 

is

ə  cücərmə  qabiliyyətinə  malik  olmuşlar  (nisbətən  aşağı 

temperaturda 

formalaşdıqlarına görə).     

C

ədvəldən  aydın olur ki, Gəncə  - Qazax bölgəsində becəril-

miş  basma  bitkisinin I yarusundan  toplanmış  toxumların  labo-

ratoriyada  cüc

ərmə  enerjisi və  cücərmə  qabiliyyəti  Şirvan  böl-

g

əsində  becərilən basma bitkisinin I yarusundan  toplanmış 

toxumların müvafiq göstəricilərinə nisbətən üstünlük təşkil edir.  

Şirvan bölgəsində havaların nisbətən isti keçməsi ilə əlaqədar 

olaraq  yuxarı  yarusların  toxumları  Gəncə  -  Qazax bölgəsinə 

nisb

ətən  yaxşı  yetişir,  yüksək  cücərmə  enerjisi və  cücərmə 

qabiliyy

ətinə malik olur.  

Yaruslar  üzr

ə  toplanmış  basma  toxumlarının  laboratoriya 

cüc

ərmə  enerjisi və  cücərmə  qabiliyyətinin  öyrənilməsinə  dair 

apardığımız  tədqiqatdan belə  məlum olur ki, basma bitkisinin I 

yarusundan 

toplanmış  toxumların  cücərmə  enerjisi və  cücərmə 

qabiliyy

əti  yuxarı  yaruslardan  toplanmış  toxumların  müvafiq 

göst

əricilərinə nisbətən yüksək olur. 

 Bunun 

əsas səbəblərindən biri odur ki, basma bitkisinin 

çiç

əkləməsi aşağıdan  yuxarıya doğru gedir. Bu da I yaruslardakı 

toxumların  nisbətən isti ayda  (avqust  24-26 

0

C) forma

laşdığına 

gör

ə  yuxarı  yarusdakılara nisbətən daha yaxşı  yetişməsinə səbəb 

olur. 

T

ədqiqatlarımızdan  belə  nəticəyə  gəldik ki, basma bitkisini 

generativ üsulla çoxaldark

ən I yarusdan yığılmış toxumlardan isti-

fad

ə etməklə daha yüksək çıxım faizinə nail olmaq mümkündür. 

4. 4. Cüc

ərtilərin morfologiyası 

Bitkinin 

yaşlı formalarının əlamət və xüsusiyyətlərini qabaq-

cadan  x

əbər vermək məqsədilə  bəzi  yuvenil (cavan) bitkinin 

forma

əmələgətirmə  xüsusiyyətlərinin  və  biologiyasının  öyrə-

nilm

əsi,  yaşdəyişmənin  və formaəmələgətirmənin ümumi qanun-

---