H. S. HÜMBƏtov
Yüklə 7,22 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 4. 1. Müxt əlif şəraitdə yetişdirilən basma toxumlarının laboratoriya cüc ərmə enerjisi və cücərmə qabiliyyəti
22
olmuşlar. Müəllif həmçinin basma bitkisi haqqında ətraflı məlu- mat vermiş indiqo boyağı ilə boyama qaydasını ətraflı göstə- rmişdir ( 34). Basma pambıq liflərinin bo- yan
masında, xalçaçılıq sənayesin- d ə təsviri incəsənət üçün ən davamlı rəngdir. Yarpaqlarının üyüdülm
əsindən alınan tozunun h əna tozu ilə müxtəlif nisbətlərdə qarışığından tünd qaradan açıq sarıya qədər müxtəlif rəng ça- larlığı yaratmaq mümkündür. Yarp
aqları həmçinin dərman əhə- miyy
ətlidir. Vyetnamda çiban və müxt
əlif dəri-zöhrəvi xəstəlikləri, Hindistanda is ə qara çiyər xəstə- liyinin müaliç əsində istifadə olu- nur (43; 28). Basma bitkisi tropikl ərdə pal- ma (Cocos nucifera L.) plan tasiyalarında zərərli alaqlara qarşı mü- bariz ə məqsədi ilə əkilir. Onlar həm də torpağı azotla zənginləş- dirdikl əri üçün böyük əhəmiyyət kəsb edirlər (115). Basma (indigofera) əsasən toxum- larla çoxalır. Тoxum birbaşa sahəyə səpi- lir.
Тoxumlarının cücərməsi üçün yüksək h ərarət və rütubət tələb olunduğundan ən yaxşı səpin vaxtı iyun ayının əvvəlləri hesab edilir . Əlverişli şəraitdə toxumlar 3-5 gün
ə çüçərərək torpağın üzünə çıxır. S əpindən əvvəl toxumların isladılması toxumların cücərmə faizini qat-qat artı- rır. Basma toxumlarının cücərməsi üçün torpağın rütubətli olması vacib şərtdir. Buna gör ə də basma toxumları arata sə- Şəkil 3.5 Kolşəkilli indigofera (
Şəkil 3. 6. Basma tozu
23
pilm
əlidir. Yazda torpağın temperaturu 15-18 0 C olduqda basma toxumları səpildikdə müntəzəm çıxışlar alınır. Тəbabətdə, kosmetikada, yüngül sənayedə və xalçaçılıqda böyük əhəmiyyət kəsb edən basma bitkisinin hərtərəfli öyrənil- m əsi işinə alimlərimiz son illərdə də maraq göstərmişlər. T. S. Teymurova (111) Abşeron və Şirvanda basma bitkisinə mak- ro v ə mikro elementlərin verilməsini öyrənmişdir. Yuxarıda deyilənlərdən aydın olur ki, basma bitkisi ilə hələ q ədim zamanlardan tanış olan insanlar bu bitkinin əkilib - bec ərilmə üsulları ilə kifayət q ədər maraqlanmamış və on- ları hazır şəkildə əldə et- m əklə kifayətlənmişlər. 1935- ci ild ən sonra Azərbaycan aliml əri bu bitkinin toxumla- rını əldə etmiş və onların mə- d əni şəraitdə becərilməsinə c əhd etmişlər. 1960 -1970-ci ill ərdən sonra basma bitkisinin bec ərilməsi il ə məşğul olmuş Azərbaycan alimlərinin tədqiqatları haqqında yuxarıda ətraflı məlumat verdik. Bu məlumatlardan da aydın olur ki, basma bitkisinin toxumla rının bioloji xüsusiyyətləri, səpin norması, üsulu, toxumaların basdırılma dərinliyi və s. məsələlər yet ərincə öyrənilməmiş, saxlanma müddətindən, toplandığı ya- rusdan (m ərtəbədən), becərilmə şəraitindən və s. asılı olaraq bu toxum ların səpin keyfiyyətinin necə dəyişilməsi məsələləri bu gün ə qədər diqqətdən kənarda qalmışdır. Basma cücərtilərinin morfoloji xüsusiyy ətləri, çiçəkləmə biologiyası və meyvəvermə xüsusiyy ətləri barəsində tədqiqat işləri yox dərəcəsindədir.
Basma
bitkisinin s əpin sxemləri, biçin üsulları və biçin vaxtlarından asılı olaraq yarpaq m əhsuldarlığı və bu məhsuldarlığı artırmaq yolları, el əcə də toxum məhsuldarlığı məsələləri və s. tədqiqatlardan k ənarda qalmışdır. Şəkil 3.7 Ağac formalı boyaq indiqofera sı (İndigofera tinctoria)
24
Bunları nəzərə alaraq ba- sma bitkisi üz ərində tədqiqat işləri aparıb göstərilən məsələ- l əri öyrənməyi qarşımıza məq- s əd qoyduq. Onu da qeyd edim ki, ayrı-
ayrı adamlar və çox təssüf ki, b qiym ətli bitki haqqında səthi biliy ə malikdirlər. Hətta əsas saç r əngləyicilərindən biri olan basma tozlunun bitkid ən yox, torpaqdan hazırlandığını iddia ed ənlərə də rast gəlinir. Ona gör ə də bu fəsildə basma bitkisinin ümumi görünüşünü də verm əyi məsləhət bildik (şək. 3.7-3.9).
Şəkil 3. 9. İndigofera pəncərə önündə otaq bitkisi kimi
Şəkil 3. 8. Tarla şəraitində basma (İndigofera tinctoria L.) bitkisinin ümumi görünüşü 25
EKSPERMENТAL HİSSƏ IV FƏSİL. BASMA BİTKİSİNİN AQROBİOLOJİ XÜSUSİYYƏТLƏRİ 4. 1. Müxt əlif şəraitdə yetişdirilən basma toxumlarının laboratoriya cüc ərmə enerjisi və cücərmə qabiliyyəti Cüc
ərmə enerjisi və cücərmə qabiliyyəti toxumların bioloji xüsusiyy
ətlərini və təsərrüfat yararlılığını göstərən ən mühüm amill
ərdən biridir (80). Basma toxumlarının laboratoriya şəraitində cücərmə enerjisini v ə cücərmə qabiliyyətini yoxlamaq məqsədi ilə geniş temperatur diapazonunda t əcrübə aparılmışdır. Тoxumların cüc ərmə enerjisi normal toxumların çüçərməsini təmin edən minimal vaxt (3 gün) ərzində cücərən toxumların miqdarı ilə he- sab lanmışdır. Toxumların cücərmə qabiliyyəti isə bütün normal toxumların cücərməsi üçün kifayət edən vaxt (7 gün) ərzində təyin edilmişdir. Təcrübələr göstərdi ki, 10 0 C (havada) temperatur bas- ma toxumlarının cücərməsi üçün ən aşağı həddir. Optimal tem- peraturda (18 0 C) basma toxumlarında üçüncü gün cücərmə müşahidə edilir. Cücərmənin üçüncü günündə toxumlar ən yüksək cüc
ərmə enerjisinə malik olur. 40-45 0 C temperaturda cüc ərmə qa- biliyy
əti azalır. 50 0 C temperatur is ə basma toxumlarının cücər- m əsi üçün ən kəskin həddir. Bu m əsələni öyrənmək üçün ayrı-ayrı şəraitlərdən toplanmış basma toxumlarının cücərmə enerjisi və cücərmə qabiliyyətlərinin optimal temperaturda nec ə dəyişilməsinə diqqət yönəltməyi lazım bildik.
2002-2004 - cü ill ərdə müxtəlif torpaq-iqlim şəraitində becə- ril ən basma bitkisindən yığılan toxumların laboratoriya cücərmə enerjisi v ə cücərmə qabiliyyətlərinə dair tədqiqatlarımızın nəticə- l əri cədvəl 4.1- də verilmişdir. C ədvəldən göründüyü kimi optimal temperaturda müxtəlif şəraitdə becərilən bitkilərdən alınan toxumların laboratoriya cüc
ərmə enerjisi və cücərmə qabiliyyəti fərqlənir. Yüklə 7,22 Mb. Dostları ilə paylaş:
|