H. S. HÜMBƏtov

 

19 

 

ra  -  Indigofera  amblyantha  Cra

ib.  (şək.  3.  4)    8.  Gümüşü  indi-

qofera  - 

İndigofera argentea  Burm. F.  9.  Cənub  indiqoferası    - 

İndigofera australis  Willd.  10.Nəfəsotunabənzər  indiqofera-İndi-

gofera cytisoides  Th

unb. 11. Sıxyarpaqlı indiqofera –  İndigofera 

densa  N.

 

E.

 

B

R

.  12. Douz indiqofe-

rası-İndigofera  dosua  Buch.  -  Ham. 

Ex D. Don 13. Fortuna indi

qoferası - 

İndigofera fortunei  Craib. 14. 

Kolşəkilli  indiqofera  -  İndigofera 

frutescens  L.

 

F. 

(şək.  3.5)  15.  Küt-

ləçəkli  indiqofera  –  İndigofera  heb-

epetala  Benth. Ex Baker.  16. Kirilov 

indiqoferası  -  İndigofera  kirilowii 

Maxim ex Palib.  17. Sallaq indi-

qofera  - 

İndigofera  pendula  Franch. 

18. Potanin indiqoferası -  İndigofera 

potaninii Craib. 19. Yalan

çı boyaq in-

di

qoferası  -  İndigofera  pseudotinctoria  Matsum.  20. Sulye indi-

qoferası -  İndigofera souliei Craib. 21. Parlaq indiqofera – İndi-

gofera splendens  Ficalno &

 

  Hiern. 22. 

Poruqşəkilli indiqofera - 

İndigofera stachyodes Lindl. 

E. V. Vulf (58) basma növl

ərinin hər  birinin  ayrılıqda  ilkin 

m

ənbələrini, sinonim adlarını, müxtəlif xalqların dilində adlarını, 

yayılmasını və təsərrüfat əhəmiyyətini göstərmişdir.  

İndiqofera  növlərindən bizim təcrübədə  ancaq boyaq indiqo-

ferasından   (İ. tinctoria L.) istifadə edilmişdir. Bu növ ancaq mə-

d

əni  halda  Xorvatiya,  İtaliya,  Hindistan,  Seylon,  Çin,  Filippin, 

Yapo

nya,  Yava  adası,  Malakka,  tropik Afrika, Misir,  Amerika, 

Britaniya, Honduras, Kolumbiya v

ə Gürcüstanın Batumi ətrafında 

bec

ərilir (58; 136).  

T

ədqiqatçılardan Т. S. Тeymurovanın  (43; 111), M. Ə. Qası-

movun  (24) v

ə F. M. Məmmədov (30) əsərlərində  basma bitki-

sinin botaniki t

əsviri verilmiş, Azərbaycan respublikası şəraitində 

becərilməsi ətraflı (43; 110) ətraflı qeyd olunmuşdur.  

Şəkil 3.2.  Afrika indiqo-

ferası ( İ. arrecta  Hochst.) 

---

 

20 

 

Azərbaycan  MEA-nın  Тorpaqşünaslıq  və  Aqrokimya  institu-

tunda 1976 -  1977  - 

ci illərdə basma (indoqofera) bitkisinin qida 

şəraitini  öyrənmək  məqsədilə  vegetasiya  və  çöl  tədqiqatları 

aparılmışdır.  Məlum  olmuşdur ki, 

bu  bitkinin  azot,  fosfor  və  kalium 

elementləri  ilə  yanaşı,  selen, mo-

lib

den  və  s.  mikroelementlərə  də 

tələbatı çoxdur (65; 108 - 111). 

XIX əsrin ortalarında Azərbay-

canın Lənkəran qəzasındakı Cığırlı 

kəndində becərilən indiqo (basma) 

bitkisindən  alınan  boyaq  Paris 

sərgisində qızıl medala layiq görül-

müşdür  (27). Bu bir daha  göstərir 

ki, 

Azərbaycanda basma (indiqo-

fera) bitki

sinin  becərilməsinə  hələ 

qədimlərdən  maraq  göstərilmişdir. 

Lakin,  bu  maraq  elmi  əsaslardan 

uzaq olmaq

la pərakəndə şəkildə olmuşdur. XX  əsrin 60  -70 - ci 

ill

ərindən isə bu bitki planlı elmi əsaslarla öyrənilir (30). 

Basma bitkisi 

torpağa  tələbkar  olmaqla qumsal və  münbit 

torpaqlarda 

yaxşı  inkişaf  edir.  Çiçəklənməsi  aşağıdan  yuxarıya 

doğru getməklə iyul ayından oktyabra qədər davam edir. Vegeta-

siya müdd

əti 150-180 gündür. Havaların +8 - 10 

0

C -

ə qədər aşağı 

düşməsi  basma  yarpaqlarının  qaralmasına  və  tökülməsinə  səbəb 

olur. H

əna bitkisinə

 

nisb

ətən suya  az tələbkardır. Vegetasiya döv-

ründ

ə  3-4 dəfə, nadir hallarda  isə  5 dəfə  suvarılır.  Тoxumları 

oktyabr-noyabr ayla

rında yetişir (27; 63). 

Basma bitkisinin 

yarpağında fermentlərin və ya zəif turşuların 

t

əsiri ilə qlükozaya və aqlikon-indoksinə parçalanan rəngsiz qlü-

kozid 

vardır.  Aqlikon  -  indoksin rəngsizdir, lakin əsasi mühitdə 

havanın  oksigeni ilə  oksidləşir  və  göy  rəngli  indiqoya  çevrilir 

(43). 

Şəkil 3. 3.Yarımkol indiqofera 

(

İ. suffruticosa Mill.) 

---

 

21 

 

İndiqo  boyaq  maddəsi  yaxın  keçmişə  qədər  “boyaq  mad-

d

ələrinin şahı” (King of the ohystuff ) hesab edilirdi (111). Avropa 

xalqları uzun müddət bu boyağı “Hindistan daşı” adlandırmışdır. 

İlk  dəfə  Mark Pol onun  bitki mənşəli  olduğunu  göstərmişdir 

(115). 

Basma (indigofera) bitkisi-

nin 

yarpaqlarından  alınan  “bas-

ma”  adlı  tozun  (şək.3. 6) tərki-

bind

ə  biçin  vaxtından  asılı 

olaraq 7,39-8,42 mq/kq kalsium, 

0,09-0,29 mq/kq fosfor, 9,6- 

55,7 mq/kq karotin, 2,40- 4,13 % 

yağ,  7,40-9,60 % sellüoza, 

15,43-17,73 % kül,  2,68  -  3,56 

% azot v

ə  s. maddələr  vardır 

(27). 

İndiqo maddəsi basma bitki-

sinin 

yarpaqlarında çəki hesabı 0,6 %, bütövlükdə isə 0,25 % təş-

kil edir (24). 

Dünya 

bazarlarında  müxtəlif  çeşid,  növ  və  sortlara  ayrılmış 

çoxlu  sayda  indiqo tozu sa-

tılır. Тərkibində 50 % indiqo 

boyağı olan toz aşağı növ, 82 

% - d

ən çox olan isə əla növ 

hesab edilir (4). 

Тəbii indiqo boyağının 

quru

luşu alimlərə məlum ol-

duqdan sonra onu süni yolla 

sintez  etm

əyə  başladılar.  Bu 

haqda Böyük Sovet  Ensik-

lopediya

sında  (50)  ətraflı 

b

əhs edilmişdir.  

M.  Ə.  Qasımov  (24)  göstərir  ki,  Azərbaycan  xalqı  indiqo 

(basma) boya

ğı ilə XVIII əsrin sonu XIX əsrin əvvəllərində tanış 

İndiqonun kimyəvi quruluşu 

Şəkil 3. 4.   Kütçiçəkli indigofera 

(Indigofera amblyantha Craib.) 

---