Haci səbuhi İbrahimov heydəR ƏLİyev
Yüklə 192 Kb. Pdf görüntüsü
|
uğramışdır. Xristianlıqda öz dəsti-xətti ilə seçilən Protestantizm “dünyəvi asketizm” tələbini irəli sürdü. Erkən kəndli və proletar hərəkatları insanları Asketizmə çağırırdı. Bu. hakim siniflərin cah- cəlalına və avara həyatına qarşı etiraz forması idi. Elə həmin söz də buradan meydana gəlmiş, (latınca: protestant - protest, etiraz edən, açıq şəkildə sübut edən) mənası daşımışdır. Protestantizm bir-birindən ehkamçı və qanun xüsusiyyətləri ilə fərqlənən müstəqil və müxtəlif dinlərin, kilsələrin məcmusudur. “Protestanlarm təsəvvürünə görə insana firavanlıq, nemət Allahın köməyi ilə nəsib olur, kilsədən yan keçməklə «nicat» yalnız insanın şəxsi etiqadı və Allahın iradəsi sayəsində əldə edilir”(8, s. 345). Müasir Protestantizm əsasən dünyanm Skandinaviya ölkələrində, Almaniyada, İsveçrədə, Böyük Britaniyada və ABŞ- da, Kanadada, Avstraliyada və s. yayılmışdır. Əliqulu Mirzayi Naxçıvani “Əqaide-Fəlsəfə” əsərində XIX əsrdə Asketizmin əsas prinsip və xüsusiyyətlərini fəlsəfi duyğularda daha geniş təzahür etdirməsi həmin dövr üçün mühüm bir fenomen tərzini izah etdirir. Ruhun ölməzliyi onu göstərir ki, onun özünə məxsus mühüm bir təbiəti var. Çünki ruh insanın xüsusilə mənəvi fəaliyyətidir. O, özünü insanın simasında ifadə edir. Reallıqda insan siması ruhun xarici görüntüsüdür. Ruh özlüyündə tam bütöv bir fenomendir. O, özündə sonsuz hiss, fikir, ifadə, məqsədyönlülük, arzu, istək, kin, nifrət, qəzəb, ehtiras və s. ifadə edir. Şübhəsiz ki, ruh həmdə duyğudur, təsəvvürdür, anlayışdır, mühakimədir və ənnəhayət əqli nəticədir. Bunlarda demək olar ki, ruh özlüyündə bütöv tam olaraq qalır. Məhz həyatın mənasını da bu xüsusiyyətlər təşkil edir. Həyatın mənasını, həyatın dəyərlərini başa düşmək, anlamaq tarixi xarakter daşıyır. Yəni tarixin hər bir dövründə insanın həyatın mənası təyinatını dəyişmişdir. Bu da təsadüfri deyildir ki, bəşəriyyətin qabaqcıl düşüncəli mütəfəkkirləri həyatm mənasını müxtəlif tərzdə şərh etmişlər. Bəziləri bu mənanı mübarizədə, fəaliyyətdə, bəziləri isə cəmiyyəti və özünü kamilləşdirməkdə, 191 cəmiyyətə xidmət etməkdə, bəşəriyyəti biliklərlə zənginləşdirməkdə görmüşlər. Həyatın mənasına baxışlar əsərdə çox müxtəlif olaraq qalır; a) Həyatın mənası onun mənəvi-ruhi əsaslarında, həyatın özündədir; b) Həyatın mənası həyatın özünün hüdudlarından kənardadır; c) Həyatın mənasını insan özü öz həyatına gətirir; d) • • Ümumiyyətlə, həyatın mənası yoxdur. Belə baxanda birinci nəzəriyyə dini ehtimalların mövcudluğu ilə xarakterizə olunur. Həyatın mənası insana Allah tərəfindən verilib. Allah insanı özünəbənzər yaradərkən ona iradə azadlığı vermişdir. Həyatın mənası İlahiyə qovuşmaqdır. Buna görə də insan dünyanı dəyişdirmir, onu yaratmır, İlahinin iradəsi ilə özünü kamilləşdirir və dünyanı da mükəmməlləşdirir. İnsanın həyatının mənası özünün ölməz ruhunun saxlanılması və saflaşdırılmasından ibarətdir ki, bu da Asketizmin əsas xüsusiyyətlərindən biridir. insan həyatının mənası ikinci baxışla onun (həyatın mənasının) konkret həyatından kənara çıxarılmasını nəzərdə tutur. insan həyatının mənası üçüncü baxışa görə, həyat öz- özlüyündə heç bir məna daşımır, bu mənanı həyatına insan özü gətirir. İnsan bir şüurlu varlıq və iradə sahibi olaraq bu mənanı özü yaradır. insan həyatmın mənasız olması fikri ta qədimdən indiyədək ayrı-ayrı təlimlərdə səslənmiş və səslənməkdədir. Buradan da belə bir nəticəyə gəlmək olar ki, əsərdə zəruri olan insan həyatının mənası bu dünyada ölüm və ölməzlik xüsusiyyətləri ilə zəngindir. Belə ki, yaşamaq əbədilik üçün yaratmaqdır, insan bunu dərk edərək özünün qabiliyyətini və vaxtmı tarixi töhfəyə sərf etməlidir. Bununla o gələcəyi zənginləşdirir. Deməli, ölüm də həyat kimi müəyyən məna kəsb edir. Bu məna amillərindən biri dünyada həyat ölüm olduğu üçün mənalıdır. Məna isə sonun olması ilə əlaqədardır. Əgər insan varlığının sonu olmasa idi, həyatın ağlasığmaz sonluğu da olsa idi, heç həyatın mənası da olmazdı. Deməli, ölməz və əbədi həyata ölüm vasitəsilə nail olunur. Əgər ölüm olmasaydı, insan əbədilik 192 haqqında düşünə də bilməzdi. Ölməzlik ölümün inkarıdır, ölüm isə həyatın inkarıdır. Deməli, ölməzlik inkarı inkardır, ikiqat inkardır. Bununla belə əbədilik ölümdən keçmək vasitəsilə mümkün olur, ölüm dünyada bütün insanların qismətidir. O, vara- dövlətə baxmır deyə qeyd edilir. Asketizm təliminə görə cismən ölüm bizi daxili emosiyalarla birləşdirir və bizim son taleyimizin eyni olacağını dramatik qeyd edir. Ölümün hamı üçün haqq olması bütün münaqişələrə baxmayaraq insanların qardaşlığa ehtiyacını yada salır. Məhz əsərdə də Asketizmin əxlaqi-fəlsəfl xüsusiyyətlərinin mühüm göstəricisinin mahiyyəti bununla bağlıdır. Çünki insanın öz həyatının faniliyini başa düşməsi onu həyatına məna tapmağa və ya məna verməyə məcbur edir. Ölümə məhkumluq insanda xeyirxah işlərə, gələcək nəsillərin xatirəsində yaşamağa həvəs yaradır. Həyatda hər bir insan ölüm faciəsindən keçməlidir. Məşhur Avstriya psixoloqu, psixoanalizmin banisi Freyd Ziqmund göstərirdi ki, həyatın hər bir cəhdinin son məqsədi ölümdür. Eyni zamanda Asketizmin ölməzlik haqqında müxtəlif motivləri də mövcuddur: bioloji, gerontoloji, psixoloji, dini, fəlsəfi və s. Bir çoxları ölümsüzlüyü gerontoloji, yəni həyatın uzadılması kimi başa düşürlər. Lakin ölümsüzlük yaşanan illərin miqdarı ilə deyil, onun keyfiyyəti ilə, yaşanan ömrün insan və cəmiyyət üçün əhəmiyyəti ilə ölçülür. Hər halda qeyd etdiyimiz bioloji, genetik ölümsüzlük, nəsillər tərəfindən genlərin daşınması kimi başa düşülür. İnsanlar anatomik-fızeoloji əlamətlərlə yanaşı öz nəsli ardıcıllığına bir əmanət kimi qabiliyyətlərini də ötürürlər. Asketizmin əsas xüsusiyyəti olan ölümsüzlük barədə dini və fəlsəfi təlimlər olduqca çoxdur. Dini baxışlara görə ölməzlik ıuhun İlahi ilə qovuşmasıdır. Lakin ruhun İlahi ilə qovuşması heç də şəxsin ölməzliyi deyildir. Bu ideya şəxsiz ideyalara və dəyərlərə məxsusdur, idealist təlimlərdə də ölməzlik şəxsə deyil, şəxssiz ideyalara və dəyərlərə aiddir. 193 Yüklə 192 Kb. Dostları ilə paylaş:
|