Haci səbuhi İbrahimov heydəR ƏLİyev
Yüklə 192 Kb. Pdf görüntüsü
|
bir sıra qədim Misir mənbələrində, o cümlədən “Ptaxotepanın nəsihətləri” (b.e.ə. XXVIII əsr), “Ölülərin kitabf’nda (b.e.ə. XXV- XXI əsrlər) geniş tərənnüm edilir' (26, s. 25). Qədim Şərq mədəniyyətinin sosial-siyasi təlimlər sisteminin əsas xüsusiyyətlərindən aləmi dərk etmək bacarığı, ali hakimiyyət, kütlələri xalq halında birləşdirmək, onları müdafiə etmək, yeri gələndə cəzalandırmaq hökmdarın vacib göstəricilərindən idi. Qədim Misir allahları insana çox oxşayırdılar, insana lazım olan zəif cəhətlər onlara da aid idi. Eradan əvvəl Qədim Misir hökmdarı həm də Misir dövlətinin rifahı üçün çalışan allah hesab edilirdi. Ən böyük allah Pa ölkəni idarə etməyi öz oğlu olan hökmdara tapşırmışdı. Qədim misir xalqları inanırdılar ki, hökmdar günəş allahı Ranın öz bədənindən əmələ gələn cismani oğlu idi. Onu həm də yerdə yaşayan qadının oğlu hesab edirdilər. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, Qədim Misir hökmdarları- fironlar da milli allah hesab edilirdi, başqa sözlə, firon özü dövlət demək idi və dövlətin funksiyalarını özü həyata keçirirdi. Bu funksiyalar bu cür tərənnüm edilmişdi: sahib olmaq, nəzarət etmək, idarə etmək, cəzalandırmaq və mükafatlandırmaq, həmçinin qayğı göstərmək, qidalandırmaq, yaşamaq üçün yer vermək, nəhayət, əhalinin sayını artırmaq üçün şərait yaratmaq. Qədim dövrdə fironların ölməsi və öləndən sonara onların qəbirlərinin üstündə möhtəşəm, piramida formasında abidə ucaldılırdı. “Bütün hallarda piramidalar onların müqəddəs cəsədlərini zədələnmədən qorumalı idi” (27, s. 55). Firon hökmdarların ilahi keyfiyyətləri ona imkan verirdi ki, daha sərbəst şəkildə ədalətli hakimiyyəti həyata keçirsin. Çünki hesab edilirdi ki, “ölkənin əminamanlığı ədalətdədir” və “şəri düzəltməsən, o, ikiləşə bilər” (28, s. 5-10). Ümumiyyətlə, nəzərə almaq lazımdır ki, Misir hökmdarlarının dəbdəyə olan marağı, onlar öləndən sonra da həyata keçirilirdi, “...qədim Misir fironlarının həyat dəbdəbəsi, yaşayış təmtərağı və yerinə yetirdikləri nəhəng işlər tarixdə çox böyük iz qoymuşdur. Buna misal olaraq dövrümüzədək gəlib 198 çatmış əllidən artıq ehramın - yüz minlərlə əsirin həyatı bahasına və yüz illərlə məşəqqətli əməyi sayəsində yaradılan abidələrin - adını çəkmək kifayətdir” (32, s. 274). Qədim Şərq mədəniyyətinin sosial-siyasi təlimlərində əsasən ikiçayarasında formalaşan sivilizasiya antik mədəniyyətə, onun vasitəsilə həm də orta əsr Avropa və Şərq mədəniyyətlərinə, sonra isə Yeni və Ən Yeni dövr dünya sivilizasiyasına böyük təsir göstərmişdir. IX əsrdə yaşamış misirli ərəb alimi Əbdürrəhman ibn Əbdiilhəkəm “Misirin, əl-Məqribin və əl-Ədəlusun işğalı” (29) adlı kitabının başlanğıc hissəsini Misirin islamaqədərki tarixinə həsr edib. Həmçinin o dövrdə Qədim Şərq mədəniyyətinin tanınmasında məşhur olan əsərləri, müsəlman mədəniyyətinin görkəmli nümayəndəsi Xarəzmli Əbu Reyhan əl-Biruninin “Hindistan” (“Əl-Hind”) əsəridir (30). • • Ümumiyyətlə bilmək lazımdır ki. Qədim Şərq mədəniyyətinin sosial-siyasi təlimlər sistemi haqqında hansı məşhur alimlər məlumat verir. “Ellinizm dövrünün sonlarında yaşamış siciliyalı Diodorun (e.ə. I əsr) “Tarixi kitabxana”, Roma dövrü yunan coğrafiyaşünası Strabonun (e.ə. I - b.e. I əsrləri) “Coğrafiya”, Roma alimi Böyük Plininin (b.e. I əsri) “Tərbiyyat tarixi”, Misirdə doğulan və fəaliyyət göstərən yunan alimi Klavdi Ptolomeyin “Coğrafi təlimnamə” əsərlərində Qədim Şərqin tarixi, coğrafiyası, təbiəti və əhalisi haqqında zəngin məlumatlar toplanıb və şərh edilib” (31, s. 8). Qədim Şərq mədəniyyətinin yaratdığı sivilizasiya öz zəngin xüsusiyyətləri ilə orta əsrlərdə inkişaf etdirilmişdir. “Hindistan və Çində qədim ənənələr orta əsrlərdə mövcud şəraitə uyğun olaraq davam etməkdə idi” (31, s. 20). Maraqlıdır ki, o dövrdə Hindistanda dünyəvi elmlər tərəqqi etmiş olsa da rəsmi dairələrdə dünyagörüşü elmə yox, dinə əsaslanmışdır. Əbu Reyhan Biruninin xəbər verdiyi kimi, brahman inkivizisiyası hind mütəfəkkirlərini öz kəşflərinə dini boya verməyə məcbur edirdi. Məlum olmuşdur ki, Qədim Çin sosial-siyasi təlimlərinin tarixi eradan çox-çox əvvəllərə gedib çıxan müxtəlif ideya 199 cərəyanlarının təsiri altında inkişaf etmişdir. Burada buddizm VII- IX əsrlərdə daha geniş yayılmış, konfutsiçiliyi və daosizmi sıxışdırmışdır. Budda monastırları torpaqlara və bir sıra imtiyazlara malik olub, konfutsiçi feodallara qarşı çıxırdı. Qədim Hind ədəbiyyatının ən zəngin abidəsi olan Ved adlanır. Bu topluda (b.e.ə. I minilliyin ortası) dünya, insan, onıın əxlaqı, dünyagörüşü haqqında ilk məlumatlar verilir. Vedlər min illər boyu hind mədəniyyətinin ürəyi, yüz milyonlarla hindli üçün müdriklik rəmzi olmuşdur. Qeyd etmək lazımdır ki, Vedlər əsasən dörd topludan ibarətdir: 1) “Riqveda” (himnlər toplusu), 2) ' “Samaveda" (mahnılar toplusu), 3) “Yacurveda” (qurban vermək qaydaları), 4) “Axtarvaveda” (sehrləmə toplusu). Qədim Hindistanın ən məşhur və məzmunlu siyasi traktatı “Artxaşastra və ya siyasət Elmi” (b.e.ə. IV-III əsrlər) hesab edilir. Həmin traktatın müəllifi Brahman Kautilyardır. Tədqiqat zamanı əldə olunan Qədim Hind fəlsəfəsinin, sosial-siyasi təlimlər sisteminin Vedlərdən başqa, mənbələri kimi caynizm, buddizm və induizmi göstərmək mümkündür. Qədim Çində isə siyasi şüurun inkişafının əsşs nəticəsi odur ki, hökmdarın köməkçisi, saray əyanları müstəqil siyasi subyekt hesab edilirdi. Müşavir və yaxud nazirin dövlət işlərində xidməti birinci növbədə əxlaqi mövqedən qiymətləndirilirdi. Bununla əlaqədar müdriklik, düzlük, səmimilik, aşkarlıq, hökmdara real münasibət nümunəvi əyan üçün əsas keyfiyyət sayılırdı. Əsasən Qədim Çində sosial-siyasi təlimlər sistemi böyük mütəfəkkir Konfutsinin (551-479) dediklərində, daosizmdə, leqizmdə və başqa cərəyanlarda öz əksini tapmışdır. Qədim Çin ənənəsinə uyğun olaraq Konfutsi dövləti böyük ailəyə bənzədirdi. • • Ümumiyyətlə qeyd olunmalıdır ki, Qədim Çin mədəniyyətinin sosial-siyasi təlimlər sisteminin çıxış nöqtəsi “göy”, “göyün əmri” (tale) konsepsiyası hesab edilir. Göy təbiətin bir hissəsidir, lakin o, təbiəti və insanı müəyyənləşdirən ali mənəvi qüvvədir. 200 Yüklə 192 Kb. Dostları ilə paylaş:
|