Haci səbuhi İbrahimov heydəR ƏLİyev
Yüklə 192 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Ill FƏSİL q ə d im şə r q m ə d ə n iy y ə t in in s o s ia l - siy a si
İslamın sevimli peyğəmbəri həzrəti Məhəmməd əleyhis- salam ölüm haqqında insanlara bilgi verərək buyurmuşdur: “Zənn etməyin ölməklə yox olacaqsınız. Ölüm sizi bir evdən başqa bo- evə götürər” (65, s. 9). Məşhur yunan filosofu Platon belə hesab edirdi ki, ruh İlahi mənşəyə malikdir və o, konkret insanın doğulmasından əvvəl və ölümündən sonra İlahi - Aləmdə daim mövcud olmuşdur. Bu baxımdan həqiqətən də ölməzlik ideyası mümkündür. İslam Aləminin böyük ilahiyyatçı-mütəfəkkiri, orta əsrlərdə yazıb yaratmış mütəkəllim, sufizmin görkəmli nümayəndəsi Əbu Həmid Məhəmməd ibn Məhəmməd Əl Qəzali ruh haqqmda deyirdi: “Ruh bölünməz və əbədidir, o, Allahın əmrindədir. Düşünən nəfs insani ruhdur. Onun iki gücü vardır: 1. İdraki güc (dərketmə). 2. Əməli güc (tədbiqi güc). İnsan nəfsinin iki cəbhəsi vardır. Birincisi, bədənin tələbatını ödəməyə yönəlmiş nəfs; ikincisi, İlahi - Aləmdən sərəncam gözləyən nəfs” (20, s. 275). Müsəlman ilahiyyatçı Əl Qəzaliyə görə ruh Allahın əmrindən yarandığı üçün insan bədəninə yabançıdır və İlahi - Aləmə qayıtmalıdır. Məkana ehtiyacı olmayan ruh, qəlb ilə bədən ruhun kiçik aləmidir. Bundan da belə nəticəyə gəlmək olar ki, bədən öz növbəsində ruhun zahir olduğu yer kimi əsas subyekt sayıla bilər. Bütün bu göstərilən dəlillərə yekun olaraq onu qeyd etmək olar ki, haqqında danışdığımız XIX əsr Naxçıvan elmi-ictimai mühitinin görkəmli nümayəndəsi Əliqulu Mirzayi Naxçıvaninin “Əqaide-Fəlsəfə” əsərinin əlyazması olduq qədər filoloji-tekstoloji araşdırmalara layiqdir və onun müasir Naxçıvan ədəbi-elm salnaməsi üçün çox böyük əhəmiyyəti var. Əsər hicri-qəməri təqvimi ilə 1285-ci il (1863-cü il miladi) tarixdə fars dilində nəstəliq-şikəstə xətt ilə 517 səhifə həcmində yazılmışdır. Kitabın üz qabığı dəridən hazırlanmış cildlə üzləmniş, içəri vərəqlərinə isə ağ kağızdan istifadə edilmişdir. Mövzuların yazılış xüsusiyyətinə görə vərəqlərin baş hissəsində hər hansı bir mövzunun adları qeyd edilmiş və insanı cəzb edən terminlərin adları isə xüsusi olaraq 194 səhfələrin kənarında qara iri xətlə yazılmışdır. Naxçıvana dair əlyazmaların əksəriyyətində olduğu kimi, müəllifin adı həm kitabın əvvəlində, həm də axırında yazıldığı tarixlə birlikdə verilmişdir. Təsüf ki, kitabda müəyyən çatışmamazlıqlar var ki, bu da əvvəlki saxlanılan hər hansısa yerin şəraitindən asılı olmuşdur. Hesab edirik ki, XIX əsr Naxçıvan fəlsəfi fikrinin öyrənilməsində əldə olunan hər hansı bir əsər kimi, Naxçıvana dair əlyazma mətnləri sırasında olan bu qiymətli kitab da öz xüsusiyyətlərinə görə ən zəngin mənbə hesab edilə bilər. 195 Ill FƏSİL q ə d im şə r q m ə d ə n iy y ə t in in s o s ia l - siy a si TƏLİMLƏR SİSTEMİ Bu tədqiqatda əsasən, Azərbaycan xalqının ümummilli lideri Heydər Əliyevin Qədim Şərq mədəniyyəti ilə sıx bağlı olduğumuzu tərənnüm etdirən və gerçək şəraitdən maksimum dərəcədə istifadd edilməsi sistemi təhlil edilərək Qədim Şərq mədəniyyətinin sosial-siyasi təlimlər sistemi geniş izah edilmiş və onun Qərb dünyasına təsiri baxımından xeyli qiymətləndirilmişdir. Təbii ki, yaşadığımız çağdaş dünyanın müxtəlif ölkələrində Qədim Şərq mədəniyyətinə maraq son dərəcə artıqdır. Bu da öz növbəsində təsədüfü olan bir şey deyildir. Sosial-siyasi təlimlər sistemi hər bir xalqın ümumi tarixinin çox mühüm və ayrılmaz sahələrindən biridir. Bu elmin tarix, fəlsəfd, politologiya, sosiologiya, hüquq, dövlət və idarəçilik elmləri ilə sıx bağlıdı. Onun ümumiyyətlə elmin inkişafındakı yerini bir daha genişləndirir. Bu elmin yaranması, inkişafı, nəzəri elm sahələrim göstərdiyi təsir əsrlər keçdikcə özünü daha çox büruzə verir. Yaşadığımız çağdaş dünyanın müxtəlif ölkələrində Qədim Şərq mədəniyyətinə maraq son dərəcə artıqdır. Bu da öz növbəsində təsadüfü olan bir şey deyildir. Belə ki, qədim diinya tarixi öz ibtidai başlanğıcmı məhz Qədim Şərq mədəniyyətindən götürmüş və müxtəlif elmə aid sahələr, ədəbiyyat, fəlsəfi tikir, yazı, təsviri incəsənət, müxtəlif dövrlərdə şəklini dəyişmiş formada bu günə qədər zəruri olan əlifba yazısı ilk dəfə qədim Şərqdə mövcud olmuşdur. Qədim Şərq mədəniyyətinin sosial- siyasi təlimləri dünya mədəniyyətinə, ələlxüsus müasir Qərb mədəniyyətinin əsasını təşkil edən antik mədəniyyətə mühüm təsiri inkarolunmaz dəlildir. Sosial-siyasi təlimlər sistemi hər bir xalqın ümumi tarixinin çox mühüm və ayrılmaz sahələrindən biridir. Bu elmin tarix, fəlsəfə, politologiya, sosiologiya, hüquq, dövlət və idarəçilik 196 elmləri ilə sıx bağlıdı. Onun ümumiyyətlə elmin inkişafındakı yerini bir daha genişləndirir. Bu elmin yaranması, inkişafı, nəzəri elm sahələrinə göstərdiyi təsir əsrlər keçdikcə özünü daha çox büruzə verir. Tədqiqat prosesində onu da qeyd etmək lazımdır ki, sosial- siyasi təlimlər sisteminin tarixi müxtəlif elmlərin sintezindən əmələ gələrək sinkretik xarakter daşıyır. Sosial-siyasi təlimlər bu fənnin aparıcı istiqamətidir. Sosial-siyasi təlimlər sisteminin formalaşmasına ciddi təsir göstərən fəlsəfə, sosiologiya, etika, tarix, sosial-psixologiya və başqa bilik sahələri arasında yəqin ki, fəlsəfə və sosiologiya ön planda durur. Həqiqətən göründüyü kimi, bu elmin əhatə dairəsi olduqca geniş olduğu üçün onun predmeti və istifadə etdiyi kateqoriyalar sistemi də çox mürəkkəbdir. Müəyyən elmi anlayışları, ideyaları və s. seçmək, qruplaşdırmaq və məntiqi ardıcıllıqla şərh etmək elə də asan məsələ deyildir. Lakin müasir cəmiyyət bilməlidir ki, qədim dövrdən başlayaraq indiyədək davam edən ümumdünya fikir tarixində sosial-siyasi təlimlər sisteminin əsas cərəyanları, böyük mütəfəkkirlərin fikirləri həm xronoloji, həm də məntiqi ardıcıllıqla şərh edilməlidir. Təbiidir ki, bütün elmlər və onların tarixi kimi sosial-siyasi təlimlər sisteminin tarixi də ilk başlanğıcda ümumiyyətlə elmin sinonimi kimi qəbul edilən fəlsəfə daxilində meydana gəlmişdir. Belə olduqda bu elm sahəsinin 3000 ilədək tarixi mövcuddur. Lakin cəmiyyət, əxlaq, hakimiyyət, qanun, idarəçilik və s. haqqında ayrı-ayrı fikirlərin tarixi daha da qədimdir. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, Qədim Şərq mədəniyyəti xalqlarında sosial-siyasi təlimlər fikri öz başlanğıcını miflərdən alır və onun inkişafının ilk mərhələsində insanın dünyadakı yerini, xarici aləmə münasibətini mifoloji anlayışlarla izah edir. Qədim dövrdə sosial-siyasi görüşlər hələ ümumi mifoloji dünyagörüşün tərkib hissəsi kimi çıxış edirdi. Bununla belə miflər ilahi başlanğıcın yerdəki həyat ilə əlaqəsinin müxtəlif üsullarından və xarakterindən bəhs edirdi. “Yer üzündəki sosial-siyasi qaydalarm, qanunların, insani münasibətlərinin əsasım təşkil edən ilahi ədalət 197 Yüklə 192 Kb. Dostları ilə paylaş:
|