HəSƏn bəy rumlu əHSƏNÜt-təvariX
Yüklə 8,91 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- “Əhsənüt-təvarix”in strukturu.
24
dan biri də məhz rumlular olmuşlar. Səfəvilərin hakimiyyətə yüksəlişindən sonra rumlu tayfasının əmirləri istər mərkəzi dövlət aparatında, istərsə də əyalətlərin idarə olunmasında mühüm rol oynamışlar. Əmirülümə- ra Div sultan (Əli bəy), Ərzincan hakimi Nurəli xəlifə, Məşhəd hakimi Sufiyan xəlifə, Ərdəbil hakimi Badın- can sultan, Çuxursəəd hakimi Hüseyncan sultan, Xoy hakimi Dəli Budaq, Şirvan hakimi Araz xan, Nişapur- da və Gilanda hakimlik etmiş Dərviş Məhəmməd xan və b. bu tayfanın ən görkəmli nümayəndələrindəndir- lər. Onu da qeyd etmək yerinə düşər ki, Səfəviyyə təriqətinə bağlı xəlifələrə ümumi rəhbərliyi həyata keçirən xəlifətül-xüləfa mənsəbi uzun müddət rumlu tayfasının təmsilçilərinə məxsus olmuşdur. Rumlu tayfası yal- nız idarəçi və hərbçilər deyil, türkcə və farsca şeirlər yazan Şahqulu bəy kimi şair, tərcümə etdiyimiz mənbə- nin müəllifi olan Həsən bəy kimi tarixçi də yetirmişdir.
“Əhsənüt-təvarix” əsərinin müəllifi Həsən bəy Rumlunun tərcümeyi-halına dair bildiklərimiz əsas etibarilə özü haqqında “Əhsənüt-təvarix”də verdiyi sistemisiz məlumatlardan ibarətdir 44 . O, h. 937 / m. 1530-31-ci ildə İranın Qum şəhərində dünyaya gəlmişdir 45 . Babası Qəzvin və Savucbulaq hakimi olan məş- hur qızılbaş sərkərdəsi Əmir sultan Rumludur. Bu səbəbdən Həsən bir müddət tiyul şərti feodal mülkiyyəti formasında babasına məxsus olan Qəzvin şəhərində yaşamışdır. H. 943 / m. 1536-37-ci ildə I Şah İsmayılın oğlu olan Səfəvi şahzadəsi Bəhram mirzə Qəzvinə gələrkən Həsən öz anası ilə birlikdə onu qarşılamış, hə- diyyələr təqdim etmişdir 46 . H. 946 / m. 1539-40-cı ildə babası Əmir sultan vəfat etdikdən sonra Həsən bəy şahın şəxsi qvardiyası olan qorçular dəstəsinə cəlb edilir 47 . H. 948 / m. 1541-42-ci ildə Şah Təhmasibin Diz- ful yürüşünə qoşulan Həsən bəy h. 980 / m. 1572-73-cü ilə kimi şahın bütün səfərlərində onu müşayiət etdi- yini bildirir 48 . Müəllif öz əsərində h. 953 / m. 1546-47-ci ildə Gürcüstana, h. 957 / m. 1550-ci ildə Ərdəlan kürdlərinin üzərinə yürüşlərdə iştirakı haqqında xatirələrini bölüşür 49 . Səfəvi dövrünün digər bir azərbaycanlı tarixçisi İsgəndər bəy Münşi isə h. 951 / m. 1544-45-ci ildə Böyük Moğol hökmdarı Hümayun padşahın Şah Təhmasibin hüzuruna gəlməsi zamanı Həsən bəy Rumlunun da orada olduğunu qeyd etmişdir 50 .
I Şah Təhmasibin hakimiyyətinin son illərində şahzadələr arasında gələcək hökmdarı müəyyənləşdir- məkdən ötrü iqtidar mücadiləsi qızışır. Ustaclu tayfası Heydər mirzəni müdafiə etdiyi halda, bir çox başqa qızılbaş tayfaları şahın digər oğlu İsmayıl mirzəni dəstəkləyirlər. Həsən bəyin də simpatiya bəslədiyi İsmayıl mirzə II Şah İsmayıl (1576-77) adı ilə taxta çıxsa da, onun hakimiyyəti uzun çəkmir. II Şah İsmayılın ölü- mündən sonra Şah Təhmasibin digər bir oğlu Şah Məhəmməd Xudabəndə (1578-87) hakimiyyətə gəlir. Şah Məhəmməd Xudabəndə hakimlik etdiyi Şiraz şəhərindən paytaxt Qəzvinə doğru yolda olarkən Həsən bəy Qum şəhərində yeni hökmdarın məiyyətinə qoşulmuşdur 51 .
Həsən bəy Rumlunun sonrakı taleyi qaranlıqdır. “Əhsənüt-təvarix” Şah Məhəmməd Xudabəndənin hakimiyyəti dövrünün başlanğıcında – 1578-ci ilin hadisələrində yarımçıq qalır. Həmin zaman müəllifin yaşı 48-dən çox deyildi. Ə.Nəvai dövrün keşməkeşli siyasi mənzərəsinin təhlilini apararaq, II Şah İsmayılın qız- ğın tərəfdarlarından olduğu üçün Həsən bəy Rumlunun Şah Məhəmməd Xudabəndə zamanında arzuolunmaz şəxs kimi həbsə salındığını və hətta ortadan qaldırıldığını ehtimal edir 52 . Həsən bəy Rumlu bir hərbçi olmaqla yanaşı, həm də öz dövrünün ziyalı şəxslərindən idi. O, elm öy- rəndiyi müəllimlərindən Mövlana Malik Qəzvininin və Mövlana Əbülhəsən ibn Mövlana Əhməd Bavərdinin adını çəkir və onlar haqqında məlumat verir 53 .
44 Bəzi tədqiqatçılar bu məlumatları sistemləşdirməyə təşəbbüs göstərmişlər: Ə.Nəvai. Müqəddimə // Həsən bəy Rumlu. Əhsənüt-tə- varix. Tehran, 1389, s.54-65; Ş.F.Fərzəliyev. Azərbaycan XV-XVI əsrlərdə, s.7-10; C.N.Seddon. Hasan-i Rumlu's Ahsanu't-tawárikh // Journal of the Royal Asiatic Society of Great Britain and Ireland, No. 2 (Apr., 1927), pp. 307-313; Z.Əliməhəmmədi. Həsən bəy Rumlu: müvərrixi ba mənsəbi-qurçigəri // Nameyi-tarixpəjuhan, 1388 (payiz), No. 19, s.118-141; Z.Hüseynli. Farsça yazan Türk ta- rihçilerinin Türk tarihine yaklaşımları // I. Uluslararası Türklerde Tarih Bilinci ve Tarih Yazıcılığı Sempozyumu Bildiriler Kitabı. Zonguldak, 2015, s.222-223. 45 Həsən bəy Rumlu. Əhsənüt-təvarix (təshih və təhşiyə: Ə.Nəvai). Tehran, 1389, II c., s.1203. 46 Yenə orada, III c., s.1251. 47 Yenə orada, III c., s.1271-1272. 48 Yenə orada, III c., s.1280. 49 Yenə orada, III c., s.1301,1336-1337. 50 İsgəndər bəy Münşi Türkman. Tarixi-aləmarayi-Abbasi. I c. Bakı, 2009, s.220. 51
52 Ə.Nəvai. Müqəddimə, s.62-65. 53 Həsən bəy Rumlu. Əhsənüt-təvarix, II c., s.1079; III c., s.1414. 25
Səlcuqilər zamanından etibarən tarixi əsərlərin yazılmasında fars dili böyük bir əhəmiyyət qazanır və tədricən ərəb dilini ikinci plana sıxışdırmağa nail olur. Artıq XIII əsrin əvvəllərində Hindistandan Anadoluya qədər geniş bir coğrafiyada fars dilində tarixi əsərlər qələmə alınırdı 54 . XI-XIII əsrlərdən başlayaraq XIX əs- rədək fars dilinin Ön və Mərkəzi Asiyadakı rolundan bəhs edən İ.P.Petruşevski qeyd edir ki, “təkcə İranda deyil, həm də Rumda (Anadoluda), Azərbaycanda, Orta Asiyada, Şərqi Türküstanda, Hindistanın müsəlman dövlətlərində farsca tarixi əsərlər yazılmaqda idi” 55 . Səfəvilər dövründə fars dilinin istifadə arealının daralmasına və türkcəmizin yazı dili kimi əhəmiyyə- tinin xeyli dərəcədə artmasına baxmayaraq, tarixi əsərlərin yazılmasında fars dili hələ də öz dominant möv- qeyini qoruyub saxlamaqda idi. Bu dövrdə türk dili poeziyada əldə etdiyi nailiyyətləri tarixşünaslıq sahəsin- də qazana bilməmişdir. Hətta Barxudar bəy Türkman, Həsən bəy Rumlu, İsgəndər bəy Münşi Türkman, Və- liqulu bəy Şamlu, Hacı Məhəmmədqulu xan Qacar kimi türk qızılbaş tayfalarının nümayəndələri də öz tarixi əsərlərini farsca yazmışlar 56 . “Əhsənüt-təvarix” əsərinin müəllifi də bir sıra soydaşları kimi orta əsr ənənələ- rinə uyğun surətdə öz əsərini farsca qələmə almasına baxmayaraq, bir türk hərbçisi olmuşdur. Bu barədə Ç.N.Seddonun aşağıdakı dəyərləndirməsi xüsusi maraq doğurur: “İran (Səfəvi – N.M.) və Türkiyə (Osmanlı – N.M.) sarayları arasındakı diplomatik yazışmalarda fars dilindən istifadə edilməsinə baxmayaraq, həm şah, həm də sultan, bir qayda olaraq, türkcə danışırdılar. Yəqin ki, Həsən Rumlu da farsca yazmasına baxmaya- raq, türkcə danışmışdır. Çünki böyük hərbi başçılar belə edirdilər. Şah Abbas dövrünün fransız səyyahı Andre Daulier-Deslandes belə yazır: “Ölkənin (İranın – N.M.) öz dili var; lakin sarayda və təhsilli adamlar arasında, demək olar ki, həmişə türkcə danışılır” 57 . “Əhsənüt-təvarix”in strukturu. “Əhsənüt-təvarix”in neçə cilddən ibarət olması haqqında elmi çev- rələrdə uzun müddət mübahisələr getmiş, tədqiqatçılar bu əsərin 10 və ya 12 cild olması haqqında mülahizə- lər irəli sürmüşlər. Belə bir vəziyyətin yaranmasının əsas səbəbi əsərin yalnız son iki cildinin dövrümüzə qə- dər gəlib çıxması və bu cildlərdə ziddiyyətli məlumatların yer alması olmuşdur. Belə ki, əsərin B.Dornun ka- taloquna 287 saylı əlyazma kimi daxil edilmiş Peterburq nüsxəsinə əsaslanan A.A.Romaskeviç “Əhsənüt-tə- varix”in 10 cilddən ibarət olduğunu bildirmiş və dövrümüzə gəlib çatan cildlərin IX və X cildlər olduğunu ifadə etmişdir 58 . Lakin “Əhsənüt-təvarix”in Peterburq nüsxəsində əsərin 10 cilddən ibarət olması əksini tapsa da, İran alimi Ə.Nəvainin əsaslandığı nüsxələrdə mənbənin 12 cilddən ibarət olduğu göstərilmişdir. Məsələn, iranlı alimin nəşrə hazırladığı mətnin başlanğıcında belə bir cümlə ilə qarşılaşırıq: “Bu sətirlərin müəllifi və Əmir sultan Rumlunun nəvəsi olan Həsən “Əhsənüt-təvarix”in on birinci cildini başlayır” 59 . “Əhsənüt-təva- rix”in İstanbuldakı Nuruosmaniyyə kitabxanasında saxlanan son cildinin sərlövhəsi belədir: “Həsən bəy Rumlunun – Allah onun əhvalını yaxşılaşdırsın – əsəri olan “Əhsənüt-təvarix”in on ikinci cildi” 60 . Eyni za- manda, həmin cildin Tehrandakı İran İslami Şura Məclisində mühafizə edilən əlyazmasının müqəddimə his- səsində belə bir qeydlə rastlaşırıq: “Əhsənüt-təvarix”in on ikinci cildi başladı…” 61 . Bütün bu ziddiyyətli mə- qamlara baxmayaraq, Azərbaycan tarixçisi Ş.Fərzəliyev apardığı araşdırmalar nəticəsində “Əhsənüt-təva- rix”in 10 cilddən ibarət olduğunu dəqiqləşdirmiş və bu barədə əsaslı sübutlar təqdim etmişdir 62 .
Bizə gəlib çatan son iki cild XV-XVI əsrlərin tarixini əhatə edir. Əsər salnamə üslubunda yazılmış və xronoloji ardıcıllığa ciddi riayət edilmişdir. Tarixi hadisələr illər üzrə qruplaşdırılmış, hər il baş vermiş əhvalatlar ayrıca fəsillər içində təsvir edilmişdir. Bu fəsillər daxilində ilbəil Azərbaycanda, İraqda, Xorasan- da, Mavəraünnəhrdə, İranın müxtəlif vilayətlərində, hətta Hindistanda, Rumda (Anadoluda), Şamda (Suriya-
54 В.В.Бартольд. Иран: исторический обзор. Ташкент, 1926, c.70. 55 И.П.Петрушевский. Иранские источники по истории Азербайджана (XVI-XVIII вв.) // Сборник статей по истории Азербайджана. Вып. I. Баку, 1949, c.299. 56 Ч.А.Стори. Персидская литература: био-библиографический обзор в трех частьях (перевел с английского, переработал и дополнил Ю.Э.Брегель). Москва, 1972, c.443,854,859-862,873-883,894. 57 A Chronilcle of the Early Safawis Being the Ahsanu’t-Tawarikh of Hasan-i Rumlu. Vol. 2 (English Translation). Translated by C.N.Seddon. Baroda: Oriental Institute, 1934, p. 256-257. 58
XIX вв. Иранские, бухарские и хивинские источники. Москва – Ленинград, 1938, с.9-10. 59 Həsən bəy Rumlu. Əhsənüt-təvarix, 1389-cu il nəşri, s.104. 60 Bax: Həsən bəy Rumlu. Əhsənüt-təvarix, 1389-cu il nəşri, s.899. 61 Bax: Həsən bəy Rumlu. Əhsənüt-təvarix, 1389-cu il nəşri, s.900. 62 Ş.F.Fərzəliyev. Azərbaycan XV-XVI əsrlərdə, s.11-14. Yüklə 8,91 Mb. Dostları ilə paylaş:
|