HəSƏn bəy rumlu əHSƏNÜt-təvariX

34

 

 

 

 

---

35

 

 

  

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

BİRİNCİ CİLD 

 

(Hicri 807-899 / Miladi 1404-1494-cü illərin hadisələri) 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

---

36

 

 

 

 

---

37

 

 

MÜQƏDDİMƏ 

Mərhəmətli və rəhmli Allahın adı ilə! 

 

Sonsuz həmd və şükür olsun o hakimə ki, məlaikələr (mələkut) aləminin sahəsi Onun izzət və şövkə-

tinin xəlvət sarayıdır və qüdrət (cəbərrut) meydanının bargahı

109

 Onun əzəmətinin və böyüklüyünün məqamı-

dır. 

Beyt 

“Misilsiz bir bağışlayan və əbədi bir cahandar, 

Zavalsız bir sultan və daimi bir xudavənd. 

O, elə bir hökmdardır ki, onun mülkü davamlıdır, 

Və o, elə bir qadirdir ki, onun qüdrəti kamildir”. 

 

Və ənbər mehli salavat cavahiratının ən parlaqları və gül qoxulu salam incilərinin ən gözqamaşdıran-

ları  olsun  peyğəmbərlik  divanının  əmiri,  ululuq  eyvanının  kürsüsündə  oturan,  “Qalx  və  xəbərdarlıq  et!”

110

 

bostanının sərvi

111

, “Öz Rəbbini uca tut!”

112

 gülüstanının bülbülü, Allahın sevimlisi Əbül-Qasım Məhəmməd 

Rəsulullaha!   

“Cah-calal dənizinin incisi Məhəmməd, 

Onunla xətm oldu peyğəmbərlik hökmü. 

O, “Gecə vaxtı seyr”

113

 meydanının çevik süvarisi, 

“Sənə zəfər bəxş etdik”

114

 sahəsinin şücaətlisi, 

Günahla dolu ümmətlərin pənahı, 

“Ayaqlarından yaxalananların”

115

 şəfaətçisi, 

“İki kaman (yay) uzunluğu”

116

 taxtının şahənşahı, 

Tanrının sevimlisi və iki cahanın sultanıdır”. 

  

Allahın salamı olsun ona və onun varisinə (vəsisinə) və dostuna (vəlisinə)!

117

 Və minlərcə dua olsun 

bədirlənmiş nurlu ağ aya, ucalıq sandığının gövhərinə, “Həl-əta” surəsinə

118

 mövzu olan möminlərin əmiri və 

dindarların imamı Əli Mürtəzaya! 

Nəzm 

“Yaradılmışların imamı, gözəlliklərin məzhəri, 

Allahın dostu, külli qaliblərin sərvəri olan Əli.  

Onun pak ətəyindən yapışmışdır, 

Həm fasiq rind, həm də tövbəkar şeyx”. 

 

Bu  sətirlərin  müəllifi  və  Əmir  sultan  Rumlunun  nəvəsi  olan  Həsən  “Əhsənüt-təvarix”in  on  birinci 

cildini başlayır. [Bu cild] bəzi Rum

119

 sultanlarının, əksər Cağatay

120

, Qaraqoyunlu, Ağqoyunlu və Qaraman 

ailəsi

121

 padşahlarının və onların müasiri olmuş məşhur alimlərin və şairlərin əhvalından ibarətdir. 

                                                 

109

 Bargah – farsca saray deməkdir. Yürüşlər zamanı padşahın və yüksək dövlət xadimlərinin çadırı da bəzən “bargah” adlanır. Bu-

rada məcazi mənada, İlahi dərgah anlamında işlənmişdir. 

110

 Qurani-Kərim, “Müdəssir” surəsi, 2-ci ayə. Mətndəki “Quran” ayələri əsas etibarilə Z.Bünyadovun və V.Məmmədəliyevin tər-

cüməsi əsasında təqdim edilmişdir. 

111

 Sərv – mülayim isti iqlimlərdə bitən hündür və həmişəyaşıl ağac növü. Burada ucalıq rəmzi kimi məcazi mənada işlədilmişdir. 

112

 Qurani-Kərim, “Müdəssir” surəsi, 3-cü ayə. 

113

 “Qurani-Kərim”in “İsra” surəsi nəzərdə tutulmuşdur. Burada Məhəmməd peyğəmbərin Allah-taala tərəfindən möcüzəvi bir şə-

kildə bir gecə Məscidül-Həramdan Məscidül-Əqsaya aparılıb oradan meraca qalxması hadisəsinə işarə edilmişdir.  

114

 Qurani-Kərim, “Fəth” surəsi, 1-ci ayə. 

115

 Qurani-Kərim, “Rəhman” surəsi, 41-ci ayə (günahkarlar haqqında nazil olmuşdur). 

116

 Qurani-Kərim, “Nəcm” surəsi, 9-cu ayə. Mələk Cəbrayıl, Məhəmməd peyğəmbərə vəhy gətirərkən onların arasında məsafə “iki 

kaman (yay”) uzunluğunda” olmuşdur.   

117

 Peyğəmbərin əmisi oğlu və kürəkəni, şiələrin birinci imamı Həzrət Əli nəzərdə tutulur. 

118

 “Həl-əta” surəsi – “Quran”ın “İnsan” surəsidir. Şiələr bu surənin Həzrət Əli haqqında nazil olduğuna inanırlar. 

119

 Səfəvi mənbələrində “Rum” və “rumi” adları altında Osmanlı dövləti və oranın əhalisi nəzərdə tutulur.  

120

 Cağatay padşahları – bu ad altında əsərdə Teymuri hökmdarları başa düşülür. 

121

 Qaraman ailəsi (Qaramanoğulları) – 1256-1474-cü illərdə Türkiyənin Nigde, Qaraman, Konya, İçil, Taşili və Alanya bölgələrin-

də hökm sürən xanədan və bəylik (bax: F.Sümer. Karamanoğulları // TDVİA, cilt: 24, yıl: 2001, s.454-460).  

---

38

 

 

807-Cİ İLİN (10.07.1404 – 28.06.1405) HADİSƏLƏRİ 

Şahrux sultanın Xorasan vilayətindəki səltənəti, o zamanın əhvalatlarının və hadisələrinin, dövran 

çaxnaşmalarının və qarışıqlıqlarının bəziləri haqqında söhbət   

 

Cahan fatehi olan Sahibqiran Əmir Teymur Kürəkanın

122

 vəfat xəbəri Xorasan

123

 vilayətində Şahrux 

sultana

124

 çatdıqda o, əzadarlıq mərasimindən sonra Tanrının qayğısı və əmirlərin razılığı ilə ramazan ayında 

(1405-ci ilin mart ayında) Xorasan səltənətinin taxtına oturdu. Hər şeyə qadir məlikin (Allahın) hüsn-rəğbəti 

ilə təqdir xəzinədarı səadət nişanlı ulduzları sikkə kimi şabaş edərək [göy üzünə] səpdi. Böyük seyidlərin və 

öndə gedən alimlərin tale çəməni fələyin qulamlıq etdiyi o hökmdarın ümumi ənam yağışından yaşıllaşdı və 

təravətləndi. Fəzilət və hünər sahiblərinin amal fidanı o həzrətin mərhəmət buludunun damlalarından böyü-

yüb Sidrətül-müntəhanı

125

 keçdi. 

 

O əsnada xəbər çatdı ki, Xəlil sultan

126

 Səmərqəndi

127

 ələ keçirmişdir və Əmir Teymurun xəzinəsinə 

yiyələnmişdir. Buna görə də o həzrət Əmir Mizrab Cakünü, Əmir Əleykə Kükəltaşı və Əmir Hüseyn Tərxa-

nı

128

 Xorasanı mühafizə etmək üçün təyin etdi və ondan sonra səadətli hökmdar həddən artıq ordu ilə Herat-

dan

129

 Səmərqəndə doğru hərəkətə keçdi. 

Nəzm 

“Süleyman

130

 kimi uğurlu Şahrux, 

Onun dərgahının torpağına Cəmşid

131

 üzünə sürtüb. 

Səadətlə çıxdı Heratdan o, 

Süleyman görkəmli, İsgəndər

132

 sifətli. 

Turan

133

 niyyəti ilə yola düşdü o, 

Düşüncədə qoca, bəxtdə cavan”. 

 

Gözəl  xasiyyətli  hökmdar  Doqquz-ribat  (Tokuz-ribat)

134

 mənzilindən  Əmir  Seyfəddinin  oğlu  Əmir 

Əbdüssəmədi Badğis

135

 qoşununu çağırmağa göndərdi və Xızır Xoca ilə Şeyx Həsən Quçini Mavəraünnəh-

rin

136

 əhvalını öyrənməyə yolladı. Zəngi dərəsi

137

 mənzilində Şeyx Əli Bahadırın oğlu Əmir Seyid Xoca bir 

dəstə igidlə Mazandaran

138

 tərəfdən gəlib o diyarın xəbərlərini ərz etdi. Məşvərətdən sonra o səltənət səması-

nın  günəşi  (Şahrux),  Əmir  Firuzşah  Tərxanı  Heratın  bürc  və  divarlarını  təmir  etmək  üçün  geri  göndərdi, 

                                                 

122

 Sahibqiran – orta əsr münəccimlərinə görə, Zöhrə və Müştəri ulduzlarının eyni bürcdə, eyni dərəcədə və eyni nöqtədə qovuşdu-

ğu uğurlu saatda anadan olmuş xoşbəxt şəxs. Bu epitet ilk dəfə Əmir Teymura aid edilmiş, daha sonra isə müsəlman şərqinin bəzi di-

gər hökmdarları da bu epitetlə xatırlanmışlar. Kürəkan – Əmir Teymur, Çingiz xanın nəslindən olan Saraymülk xanımla evlənmiş və 

bu  səbəbdən  tarixdə  “Kürəkan”  (kürəkən)  ləqəbi  almışdır  (Doğuştan  Günümüze  Büyük  İslam  Tarihi.  İlmi  müşavir  ve  redaktör: 

H.D.Yıldız. IX. c. İstanbul, 1992, s.271-272). Sonradan bu ləqəb Teymurilər xanədanının digər nümayəndələrinə də keçmişdir. Bəzi 

mənbələrdə Kürəkan ləqəbi təhrif olunaraq “Gürgan” şəklinə salınmışdır.  

123

 Xorasan – indiki İranın şimal-şərq hissəsini, Mərv vahəsini, indiki Türkmənistanın cənub vahələrini və Əfqanıstanın şimal və şi-

mal-qərb hissəsini əhatə edən tarixi vilayət.  

124

 Şahrux – Əmir Teymurun oğludur. 

125

 Sidrətül-müntəha – dini rəvayətə görə, göyün yeddinci qatında olan əfsanəvi ağac. 

126

 Xəlil sultan – Əmir Teymurun nəvəsi və Miranşahın oğludur (Nəvai, şərhlər, s.105). 

127

 Səmərqənd – müasir Özbəkistanda şəhər. Əmir Teymurun paytaxtı olmuş, onun ölümündən sonra da Teymurilərin siyasi mər-

kəzlərindən biri kimi önəmini qorumuşdur. 

128

 Əmir Hüseyn Tərxan (“Mətləüs-səədeyn”də Əmir Həsən Sufi Tərxan) – Şahruxun həyat yoldaşı Gövhərşad xatunun qardaşıdır 

(Nəvai, şərhlər, s.106). 

129

 Herat – müasir Əfqanıstanın şimal-qərbində şəhər. Bəhs edilən dövrdə Xorasanın mərkəz şəhəri və Teymurilərin əsas paytaxtı 

idi. 

130

 Süleyman – qədim dövrün məşhur hökmdarlarından və peyğəmbərlərindəndir. Davud peyğəmbərin oğludur. M.ö. 965-935-ci il-

lərdə hakimiyyətdə olmuşdur (Y.Yusifov. Qədim Şərq tarixi. Bakı, 1993, s.223). 

131

 Cəmşid (Cəm) – Firdovsinin “Şahnamə” əsərində haqqında bəhs olunan qədim İranda hökmranlıq etmiş əfsanəvi Pişdadilər sü-

laləsinin dördüncü şahı (bax: Əbülqasim Firdovsi. Şahnamə. Tərcümə edəni: M.Əlizadə. Bakı, 1987, s.31-39). 

132

 İsgəndər – qədim dövrün böyük fatehi Makedoniyalı İsgəndər. M.ö. 336-323-cü illərdə hökmranlıq etmişdir. 

133

 Turan – Orta Asiya nəzərdə tutulur. 

134

 Tokuz-ribat – Heratdan bir köç mənzili məsafədə idi (Nəvai, şərhlər, s.132). 

135

 Badğis (Badxız) – Heratdan şimala doğru, müasir Türkmənistanın cənub-şərqində təpəlik bir bölgədir. 

136

 Mavəraünnəhr – Orta Asiyada Amudərya və Sırdərya çayları arasındakı ərazilər. 

137

 Zəngi dərəsi – Herat yaxınlığındadır  (Фасих Хавафи. Муджмал-и Фасихи / Фасихов свод. Пер., предисл., примеч. и указ. 

Д.Ю.Юсуповой. Ташкент, 1980, c.73). 

138

 Mazandaran – İranda, Xəzər dənizinin cənub sahillərində vilayət. 

---