Həsənbala Sadıqov Erməni məsələsi

Erməni məsələsi: xəyanəti, deportasiyam, soyqırımını və işğalını pərdələyən yalan
elan edildi,  müstəqil  alban kilsəsi fəaliyyətə başladı.  Gərgin və 
mürəkkəb  şərait  Albaniyanın  müstəqilliyinin  uzunmüddətli 
olmasına  imkan  vermədi.  Eramızın  705-ci  ilində  Albaniya 
dövləti  Ərəb  Xilafətinin  tərkibinə  qatıldı.  Bundan  sonra  ermə­
nilərlə  Bizansa qarşı ittifaq yaradan Xilafət Albaniya ilə Bizans 
arasında  mövcud  olan sıx  əlaqələri  pozmaq  məqsədi  ilə  alban 
kilsəsini erməni qriqoriyan kilsəsindən asılı vəziyyətə saldı.
Musa  Kalankatlmm  „Alban  tarixi"  kitabında  albanlar 
yazısı  olan  15  xalq  içərisində  qeyd  edilmişdir.100 Bu  əlifbanın 
güicü  və erməni  əlifbaları ilə  ümumi,  oxşar  cəhətləri var imiş. 
V-VII  əsrlər  alban  yazısının  çiçəklənmə  dövrüdür.  A.  Q. 
Şanidzeyə  görə  „albanlar  Qafqazın  siyasi  və  mədəni  həyatının 
bütün  sahələrində  gürcülər  və  ermənilərlə  bərabər  fəaliyyət 
göstərmişdilər.  101 Hələ  V  əsrdə  Arranda  zəngin  ədəbiyyat  var 
idi.  Lakin  sonralar  bu  ədəbiyyat  yox  olmuşdur.102E.  Ağayanın 
alban  təqviminə  aid  tədqiqatı  göstərir  ki,  albanların  öz  tarix 
hesabı var idi.103
Məişət  ədəbiyyatı  (aqnoqrafiya),  epistolyar,  kanonik 
ədəbiyyat,  salnamələr  alban  mənbələrinə  daxildir.  Musa 
Kalankatlmm104  „Alban  tarixi"  başlanğıcda  alban  dilində  yazıl­
mışdı.105 Tarixi  mənbələrdə  alban  mədəniyətinə  aid  nümunələr 
verilir.  УегЦ  alban  tarixi-ədəbi  ənənələrinə  əsaslanaraq 
hazırlanmış  və bizə  çatmış  mənbələrin  nümunələri  aşağıdakı­
lardır:  Musa  Kalankatlmm  „Alban  tarixi",  Mxitar  Qoşun  „Al­
ban  salnaməsi"  Xosrov  Qandzakskinin  (Gəncəlinin)  „Yaşam 
müsibətləri",  Kirakos  Qandzakskinin  (Gəncəlinin)"  „Tarix" 
əsəri, bunlarla yanaşı alban hüquq mənbələri-kilsə qanunları (V
Ф.  Мамедова.  Политическая  история и  историческая география  Кавказской 
Албании.  (3  в.до н.е.-8  в.н.  е.) Баку  1986,  с.  5 
!İ  Yenə orada,  s.  5 
•
‘  Z.  Bünyadov.  Azərbaycan  VII-IX  əsrlərdə.  Bakı  1989,  səh.  56.
Я.  Агаян.  Албанские  названия  месяцев.  „Изв.АН  Арм.ССР”,1946  N5'  Ziya
Bünyadov.  Azərbaycan VII-IX əsrlərdə.  Bakı  1989,  səh.  57.
„Kaqankaytuk  kəndi  həmm  Uti  vilayətindədir  ki,  mən  özüm  də  oradanam ”  İstorig 
Aqvan,  səh.  106/84.
Z.  Bünyadov.  Azərbaycan  VII-IX  əsrlərdə.  Bakı  1989  s  97
50
Həsənbala Sadıqov
əsr  Aquen  soborunun  qərarları  və  705-ci  il  Partav  soborunun 
q anunlan-Alban  katolikosu  Simeonun  qanunları  adlanır)  və 
Mxitar Qoşun mülki qanunlar  külliyyatı -  Qanunnaməsıdiı 
Bu  əsərlərin  meydana  çıxması  Albaniyada  mədəniyyətin 
inkişafının mühüm göstəricisidir.
Azərbaycanın orta əsrlər  tarixinə aid mühüm məlumatlar 
verən yerli alban mənbəyi, Musa Kalankatlmm (Dasxurantsi)1
0
6
 107 
,Alban  tarixi"108 əsərinin  taleyi  çox  qaranlıqdır.  Arranda  yazılı 
mənbələr  və  ədəbiyyat xəlifə  Əbd  id Maşikin  (685-705)  hökmranlığı 
dövründən  başlayaraq  məhv  edilmiş  və  ya  stxışdırıhb  aradan 
çıxarılmışdır.109 Divanxanalar  ərəb  dilinə  keçdi,  alban  yazısı,  habelə 
fars  və  Xarəzm  yazıları,  əhali  içərisində  savadlı  təbəqələrin  azlığı, 
qriqoryan  kilsəsinin  təzyiqi  üzündən  sıxışdınlıb  unuduldu  və  təbii 
olaraq məhv oldu. Erməni dili alban dilini əvəz etdi.110
Musa  Kalankatlmm „Alban tartxi"nin  yazılması  tarixi  də 
mübahisəlidir.  Əslində  bu  mübahisələr  erməni  rahibləri 
tərəfindən  ona  edilən  „əlavələrdən"  meydana  gəlir.  Bunlar  isə 
kitabın  üzərində  aparılan  „əməliyyatın  qanuni  nəticəsidir. 
Əsərin  yazılma  tarixi  haqqında  elmdə  iki  fikir  vardır.  Bir  sıra 
müəlliflərin fikrinə görə  ilk iki kitab VII  əsrdə,  üçüncüsü isə  X 
əsrdə  yazılmışdır.  İkinci  qrup  alimlərin  fikrincə  „Alban 
tarixi"nin bütün kitabları X əsrdə yazılmışdır.111
„Alban  tarixi"  əsərinin  adma  ilk  dəfə  erməni  katolikosu 
Ananiya  Mokatsinin  (943-967)  Xaçenə  gəlməsi  ilə  əlaqədar 
olaraq  təsadüf  edilir.  Katolikos  Xaçenə  958-ci  ildən  az  sonra 
Hagiq  Albaniya  katolikosu  olarkən  (948-962)  gəlmişdi.  Hagiq
106 Ф.  Мамедова.  Политическая  история  и  историческая  география  Кавказской 
Албании. 
(3  в.до  н.е.-8  в.н.  е.) Баку  1986,
107 X  əsr müəlift  Movses  Kaqankatvatsinın  „Ağvan tarixi” qədim erməni  dilindən tərcümə 
edəni  K.  Patkanov,  SPb,1861;  Z.  Bünyadov.  Azərbaycan VII-IX  əsrlərdə.  B.  1989, s.7.
108  История Агван. Моисея Каганкатватси. Перевод с древнеарм. К. Патканова. (  16., 186 г
109 Yenə  orada,  səh.  238-246/189-198;  Ziya  Bünyadov,  Azərbaycan  VII-IX  əsrlərdə.  Bakı 
1989,  səh.  56.
"° E.  А.  Пахомов.Краткий  курс истории  Азербайджана,  стр.15.
1,1  ф.  Мамедова  „История албан”  Моисея  Калакатуйского  как  источник  по 
общественному  строю раннесредневековой  Албании.  Баку,  1977,  стр.  36-37
51

---

Ermaııi masalasi: xayanati, deportasiyam, soyqırımım va işğalım pardaləyan yalan
xəbər  verir  ki,  „elə  əvvəldən  olduğu,  „Ağvan  tarixi"ndə 
yazıldığı  kimi  müqəddəs  Qriqori  adından  onu  Albaniya 
katolikosu  etmişdir.  Hagiq  bu  tarix  kitabım  yazmağa  başla­
yanda  eşitmişdi  ki,  Albaniya  ermənilərdən  qabaq  xristianlığı 
qəbul etmişdir. Xristianlığa münasibət məsələsi də Albaniya ilə 
ermənilər arasında olan mübahisəli mövzulardan biridir.
Alban  ədəbiyyatının  meydana  çıxması  üçün  əlverişli 
tarixi-mədəni şərtlər mövcud olmuşdur. Bu dövrün xüsusiyyəti 
ondan ibarət olmuşdur ki, Albaniyada hələ müstəqil dövlətçilik 
(V-VII)  var  idi.  Bu  dövlətin  idarəsi  ilk  zamanlar  alban 
Arşakidlərində  olmuşdur.  Sonra  onları  ölkənin  böyük  knyaz­
ları  -   alban  Mehraniləri  əvəz  etmişlər.  Bununla  yanaşı  alban 
kilsəsi  də  fəaliyyət  göstərirdi.  Bu  zaman  ermənilərdə  dövlət­
çilik ləğv  edilmişdi.  Ölkə  canişinliyə  çevrilmişdi.  Gürcüstanda 
isə  Bizans  və  İrandan  ikili  vassal  asılılığı  var  idi  ki,  orada  da 
dövlətçilik 527-ci ildə ləğv edildi.
„Ağvan  tarixi"  əsəri  erməni  rahiblərinin  təcavüzünə 
məruz  qalmış  alban  mədəniyyət  abidəsidir.  Onlar  „Ağvan 
tarixi"  kitabı ilə tanış olduqları gündən orada  olanlar, xüsusən 
albanların ermənilərdən  qabaq xristian olmalarını qəbul etmir­
dilər. Onlar bu kitabda arzu etdiklərini görmək istəyirdilər. Bu­
nunla  əlaqədar  olaraq  „Ağvan  tarixi"  kitabında  istədiklərinin 
olması  üçün  onun  üzərində  „əməliyyat"  keçirilməsini  lazım 
bilirdilər.  Stepanos  Orbeliani  deyir  ki,  erməni  katolikosu 
Ananiyanın məsləhəti ilə „Ağvan tarixi"nə son dərəcə diqqətlə 
əlavələr  edilmişdi  ki,  „Albaniyada  ilk  yepiskop  Albaniya 
padşahı  Urnaynn  xahişi  ilə  erməni  maarifçisi  müqəddəs 
Qriqori tərəfindən bu rütbəyə təyin olunmuşdu; onlar(albanlar) 
440  il  ərzində  erməni  taxt-tacının  müti  benefisiyaları  vəziy­
yətində  qalmışdılar;  Albaniya  katolikosları  ermənilərin  əli  ilə 
bu  dini  rütbəyə  çatırdılar,  çünki  bu  erməni  (arxiyepiskopları)- 
patriarx,  onlar  (albanlar)  isə  arxiyepiskop  idi;  bu  vəziyyət 
ermənilərin  25  katolikosunun  hakimiyyəti  ərzində,  ta  baş
52
Həsanbala  Sadıqov
yepiskop Avraamadək davam etmişdir.112
Artıq  tarixçilər  isbat etmişlər ki,  mətnin bu  hissəsi  (əlavə 
izahatla birlikdə) „Ağvan tarixi"ndə (1, 9 və 11, 48) verilmişdir; 
Lakin  bütün bunlar  „Ağvan  tarixi"nə  əlavə  edilmiş  uydurma 
və  qondarmadan  başqa  bir  şey  deyildir.  „Ağvan  tarix"nin 
saxtalaşdırılması  bu  şəkildə  davam  etdirilmişdir.  "Böyük 
humanist  ideallara  xidmət  edən  Azərbaycan  ədəbiyyatı  və 
mədəniyyəti  ruhunda  tərbiyə  olunmuş  yeni  nəslimiz  ekstre­
mist  erməni  ideologiyasının  təqiblərinə  məruz  qalır.  Azər­
baycan  xalqının  mənəviyyatına,  milli  qüruruna  və  mənliyinə 
yönəlmiş böhtanlar siyasi və hərbi təcavüz üçün ideoloji zəmin 
yaradırdı. "113
Bir  neçə  kəlmə  ilə  alban  abidələrinin  təcavüzə  məruz 
qaldıqları  tarixi  şəraitin  açıqlanmasına  ehtiyac  var.  Bu  məsələ 
mərhum  akademik  Ziya  Bünyadovun  tədqiqatı  nəticəsində 
ətraflı  müəyyən  edilmişdir.  „Erməni  kilsəsi  alban  ruhanilərini 
tutduqları  mövqelərdən  sıxışdırıb  çıxarmış  və  ölkədə  ərəblərin  əlləri 
çatmayan  dağlıq  yerlərdə  yaşayan  albanları  möhkəm  qriqoryan- 
laşdırmağa başlamışdı.  Erməni ruhaniləri Arran kilsəsinin  nüfuzunu 
yerli əhali arasında  tədricən heçə çıxarmış  və ərəb hakimlərinin əli ilə 
albanların  bütün  ədəbi  abidələrini  dağıdıb  alban  mədəniyyətini,  heç 
olmazsa,  azacıq  xatırlada  biləcək  hər  şeyi  məhv  etmişlər.  Bütün  bü 
işlər,  təkrar  edirik,  əvvəlcə  xilafətin,  sonralar  isə  digər  istilaçıların 
icazəsi və köməyi ilə görülmüşdür"m.
„Qriqoryan  kilsə  xadimləri  Arran  ədəbi  abidələrini  məhv 
edərkən,  əvvəlcə  bu  abidələri  qrabara  çevirirdilər.  Məsələn,  Movses 
Kaqankatvatsinin  „Ağvan  tarixi"  əsəri  ilə,  albanların  bir  çox  başqa 
ədəbi əsərləri kimi."115
T.  Ter-Qriqoryan  qeyd  edir  ki,  Movses  Kaqankatvatsinin 2
 *
 4
 5
2  История  Агван.  Моисея  Каганкатватси.  стр.  216-217;  174;  Z.  Bilnyadov.  Azərbaycan 
VII-IX  əsrlərdə.  Bakı  1989,  səh.  8.
Heydər  Əliyev.  „Azərbaycanlıların  soyqırımı  haqqında”  Azərbaycan  respublikası 
prezidentinin fərmanı  26 mart  1998-ci  il
4Z.  Bünyadov.  Azərbaycan VII-IX  əsrlərdə.  Bakı  1989, 
səh. 
95.
5 Yenə orada,  s.  95.
53

---