Həyat bilgisi 8
Yüklə 373,03 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Maddənin qaz halı.
- Ay tutulması
Bütün bunlar mayenin səthinin sanki elastik bir pərdə ilə örtüldüyünü söyləyir. Mayenin bu xassəsi səthi gərilmə adlanır. Sabun köpüyünün üfürülməsi, nazik iynənin və yaxud nazik üzqırxan almazın stəkandakı suyun səthində qalması, istənilən köpüklənmədə qabarcıqların toplanması mayenin bu xassəsinin təcrübi təsdiqidir. Hər hansı bir kağız parçasını konus şəklinə salıb, yuyucu maddə qarışdırılmış suya salaq. Sonra kağızı ehmalca çıxarıb üfürsək, sabun köpüyünün basketbol topu böyüklüyündə qabarmasının şahidi olanq. Bunun üçün paltar sabunundan başqa istənilən yuyucu maddədən istifadə etmək olar. Maddənin qaz halı. Qazlar asanlıqla sıxılır, çünki qaz molekullan arasındakı məsafə onların ölçülərindən xeyli böyükdür. Qaz müəyyən həddə kimi sıxıla bilir. Ancaq təzyiq müvafiq həddə çatdıqda sıxılma zəifləyir. Qazların bu xassəsindən avtomobil təkərlərinin, məişətdə qaz, səhiyyədə isə oksigen balonlarının doldurulmasında istifadə olunur. 1. Dumanla buludun yaranma səbəbini və fərqli cəhətlərini araşdırıb dəftərinizə yazın. 2. Təbiətdə elektrik cərəyanını, istiliyi keçirən maddələr olmasa idi, nə baş verərdi? Fikrinizi əsaslandırın. 3. Təyyarələrin, kosmik gəmilərin hərəkətlərinin elektromaqnit sahəsi vasitəsilə idarə olunmasına dair məlumat toplayın.
2. KAİNATDA BAŞ VERƏN HADİSƏLƏRİN SİRRİ Kainat sonsuzdur. Siz kainatda çoxsaylı səma cisimləri: planetlər, təbii peyklər, asteroidlər, ulduzlar, kometlər, meteoritlər və s. olduğunu, onların qarşılıqlı əlaqədə olub qalaktikanı yaratdığını bilirsiniz. Bəs kainatda hansı hadisələr baş verir? Bu hadisələr necə öyrənilir? Kainatda baş verən bu hadisələr hansı qanunlara əsaslanır? Qədim zamanlarda astronomlar səmanı müşahidə etmək üçün sadə teleskopdan istifadə edirdilər. O dövrdə insanlar göy cisimlərinin hərəkətini izləsələr də, onların quruluşu, mənşəyi, inkişafı və orada baş verən hadisələr barədə heç nə deyə bilmirdilər. Müasir dövrdə alimlər kainatı tədqiq etmək üçün rəsədxanalarda müxtəlif cihazlardan istifadə etməklə göy cisimləri üzərində müxtəlif müşahidələr aparırlar. Hazırda göy cisimlərini müşahidə etmək üçün müxtəlif teleskoplardan istifadə olunur.
Rəsədxanalarda səmada baş verən dəyişiklikləri qeydə alan şüşə lövhələrin köməyi ilə ulduzların yerinin və parlaqlığının dəyişməsini, həmçinin kainatda baş verən hadisələri müşahidə etmək və onların səbəbini öyrənmək mümkündür. Günəş sistemində baş verən hadisələrə Yerin Günəş, Ayın Yer ətrafında hərəkətini, Günəş və Ay tutulmalarını, Günəşdə baş verən partlayışları, asteroidləıin hərəkətini və s. misal göstərmək olar. Yer kürəsi, digər planetlər və Günəş sisteminin kiçik cisimləri Günəş ətrafında fırlanır. Günəş sistemindən kənarda da ulduzların olduğunu heç düşünmüsünüzmü?
Keçmiş dövrlərdə də Günəşin, Ayın göy sferasında hərəkət etdiyi məlum idi. Ptolemeyin Geosentrik sistem nəzəriyyəsinə görə, Yer kainatın mərkəzində yerləşir, Günəş, Ay və planetlər isə Yerin ətrafında fırlanır. XVI əsrdə polyak alimi N.Kopemikin Heliosentrik sistem nəzəriyyəsi Ptolemeyin nəzəriyyəsini alt-üst etdi. Bu nəzəriyyə insanlarda Günəş sisteminin quruluşu haqqında düzgün təsəvvür yaratdı və məlum oldu ki, bütün planetlər Günəşin ətrafında, Ay isə Yerin ətrafında fırlanır. Kainat materiyadan və şüalanmadan ibarətdir. Kainatda materiya bir bərabərdə müntəzəm paylanmışdır. Kainatın mühüm xassələrindən biri onun genişlənməsi və dəyişməsidir. O, daim hərəkətdədir. Ayın Yer, Yerin Günəş, Günəşin qalaktikanın mərkəzi ətrafında fırlanmasının səbəbi göy cisimləri arasında olan cazibədir. Günəş
sistemi, Ağ yol və son dərəcə müxtəlif işıqlığa malik yüz milyardlarla ulduzu əhatə edən nəhəng ulduz sistemi bizim qalaktikadır. Bütün ulduzlar qalaktikada cazibə qüvvəsi ilə bir-biri ilə əlaqədə olmaqla qalaktikanın mərkəzi ətrafında fırlanır. Günəş qalaktikanın mərkəzi ətrafında 200 km/san. sürətlə fırlanaraq bir tam dövrünü 230- 270 milyon ilə tamamlayır. Təkcə Yer və onun əhatəsindəki cisimlər deyil, kütləsi olan bütün cisimlər bir-birini cəzb edir. Günəş və Ay tutulmaları necə baş verir? Günəş tutulması - Günəşin Yerdən tam və ya qismən görünməməsidir. Bu zaman Günəş, Yer və Ay bir sıraya düzülür. Belə hadisədə Ay Günəşlə Yerin arasında yerləşir. Bu ən çoxu 7 dəq., əksər hallarda isə 1-2 dəq. davam edir.
Lakin bu zaman Yer Ay ilə Günəş arasında yerləşir. Ay Yerin kölgəsinə girir, Günəşdən aldığı parlaqlıq itir. Ay bütövlükdə Yerin kölgəsində yerləşdiyi vaxt tam tutulma fazası başlayır və adətən, 1,5 saat davam edir. Hər iki hadisə işığın düz xətt boyunca yayılması qanununa əsaslanır. Bu qanuna əsasən bircins mühitdə işıq düz xətt boyunca yayılır. Göründüyü kimi, kainatda bütün hadisələr eyni qanunlar əsasında baş verir və bütün qanunlar istənilən sahə üçün istənilən istiqamətdə dəyişməzdir. 1. Böyük sürətlə hərəkət edən planetlər Günəşdən uzaqlaşmağa çalışsa da, bu, mümkün olmur. Bunun səbəbini müəyyənləşdirin və fikirlərinizi əsaslandırın. 2. Yer kürəsindəki canlıların Yerin səthindən qopmamasının səbəbini izah edin. 3. Astronomlar diametri 300 metr olan asteroidi Yer üçün təhlükəli hesab edirlər. Onların ilk qənaətinə görə, Yer kürəsi ilə toqquşmada asteroid böyük şəhərin üzərinə düşərsə, onu dağıda bilər. Lakin sonradan belə qərara gəlirlər ki, təhlükənin olması gözlənilmir. Astronomların bu qənaətə gəlmələrinin səbəbini araşdırın. Yüklə 373,03 Kb. Dostları ilə paylaş:
|